PCOS: wat is het en wat is de beste behandeling?

De kans is groot dat je nog nooit van PCOS gehoord hebt, terwijl dit de meest voorkomende vruchtbaarheidsstoornis is onder vrouwen; zo’n 1 op de 10 vrouwen in de vruchtbare leeftijd zou eraan lijden. Ik ben er zelf tien jaar geleden mee gediagnosticeerd en merkte dat er bij artsen en online heel weinig informatie beschikbaar was over wat deze diagnose nu voor gevolgen zou hebben. Zelfs mijn eigen huisarts moest het googelen… Ik ben daarom de wetenschappelijke literatuur ingedoken om alles dat bekend is over PCOS op een rijtje te zetten. Wat is PCOS precies, en wat is de beste behandeling en het beste dieet als je PCOS hebt?

Misschien herken je de symptomen bij jezelf, en kun je aan de hand van dit artikel stappen ondernemen om een arts op te zoeken voor een diagnose, en je klachten te verminderen met de juiste behandeling en dieet voor jouw PCOS.

Wat is PCOS?

PCOS staat voor polycystic ovary syndrome, of in het Nederlands: polycysteus ovariumsyndroom. Zoals de naam al doet vermoeden, is er bij het syndroom PCOS sprake van meerdere cystes in de eierstokken. Dit zijn vochtblaasjes die soms wel meerdere centimeters in doorsnee kunnen zijn. Door de ophoping van deze cysten ontstaan vaak problemen met de vruchtbaarheid en menstruatieklachten. Bij een normale menstruatiecyclus van een vruchtbare vrouw rijpen deze blaasjes namelijk, waarna eentje knapt zodat een eicel aan haar reis naar de baarmoeder begint. Het knappen van zo’n blaasje is de ovulatie, oftewel eisprong. Heb je PCOS, dan blijft die eisprong, en dus de menstruatie, vaak uit. Dat zorgt er logischerwijs voor dat de vruchtbaarheid flink verminderd wordt. Veel vrouwen met PCOS hebben dan ook grote moeite om op natuurlijke wijze zwanger te worden, én te blijven; vrouwen met PCOS hebben een drie keer zo hoge kans op een miskraam [1]. 

Geschat wordt dat zo’n 5-20% van de vrouwen lijdt aan dit syndroom [2]. PCOS wordt echter niet altijd snel herkend. Dit omdat de klachten in ernst kunnen verschillen en niet altijd worden gezien als tekenen van een daadwerkelijke aandoening.

De meest voorkomende klachten en symptomen van PCOS: 

• onregelmatige of geheel afwezige menstruatie
• hogere kans op en samenhang met insulineresistentie en diabetes type 2 
• overgewicht en voornamelijk extra vet rond het middel
• extra haargroei op ongewenste plekken
• acné 
• moeite met zwanger worden en blijven [2].

Daarnaast hebben vrouwen met PCOS een hogere kans op depressieve klachten, angst en andere psychiatrische stoornissen [3][4][5][6][7]. Eén studie vond bijvoorbeeld dat meer dan één op de drie vrouwen met dit syndroom psychische klachten heeft [8]. Ook heb je met PCOS een drie keer hogere kans op eierstok- en baarmoederhalskanker [9], en loop je extra risico op te hoge cholesterolwaardes, hart- en vaatziekten en een te hoge bloeddruk [7]. Verder rapporteren veel mensen met PCOS-klachten als vermoeidheid, concentratieproblemen en slaapproblematiek.

PCOS en overgewicht

Feit is dat een groot deel van de vrouwen met PCOS ook overgewicht heeft: 40 tot 80% van hen heeft een te hoge BMI of is obees [10]. Wat in deze relatie de oorzaak en het gevolg is, is nog onduidelijk. Het hebben van overgewicht verergert doorgaans de klachten, en vergroot de kans op diabetes enorm. Zo’n 50% van de vrouwen met PCOS krijgt uiteindelijk diabetes type 2. Geschat wordt dat zij een tot tien keer hogere kans hebben op het ontwikkelen van suikerziekte [11]. Het lijkt erop dat het voorkomen van overgewicht de sleutel is om diabetes te voorkomen; enkele studies wijzen uit dat de kans op diabetes niet verhoogd is in vrouwen met PCOS die een gezond gewicht hebben [12][13]. 

Op gewicht blijven en afvallen is juist lastig met PCOS

Maar op gewicht blijven is niet zo makkelijk wanneer je PCOS hebt. Zo hebben vrouwen met PCOS minder calorieën nodig om op gewicht te blijven dan gezonde vrouwen [14]. Uit een studie kwam naar voren dat de BMR, je basismetabolisme (wat je op een dag verbrandt in complete rust), zo’n 400 (!) calorieën lager is bij vrouwen met PCOS [15]. Ook ervaren vrouwen met PCOS meer honger en maken ze minder van het verzadigingshormoon leptine aan [16][17][18]. Op die manier is het vechten tegen de bierkaai… Wanneer je vaak of veel honger ervaart, is het bijna onmogelijk om altijd je wilskracht aan te moeten spreken om maar niet te zwichten. Maar als je dan ook nog eens sneller aankomt en lastiger afvalt, kan eten een strijd worden. Het is dan ook geen verrassing dat relatief veel vrouwen met PCOS een eetstoornis zoals boulimia ontwikkelen [3][19]. Intuïtief eten zit er niet echt in met deze aandoening; dan eet je al snel te veel. 

Insulineresistentie

Overgewicht en PCOS gaan beiden gepaard met ongevoeligheid voor insuline [20]. Geschat wordt dat meer dan de helft van de vrouwen met dit syndroom te kampen heeft met insulineresistentie [7]. Insuline zorgt ervoor dat je bloedsuiker niet te hard stijgt na het eten van koolhydraten. Bij insulineresistentie zijn je lichaamscellen minder gevoelig voor insuline, waardoor je bloedsuikerwaardes te hoog blijven. Insulineresistentie geeft een hogere kans op gewichtstoename. Dat is dan ook een reden waarom vrouwen met PCOS grote moeite hebben een gezond gewicht te behouden; je lijf werkt je op veel fronten nogal tegen! Bovendien is de kans groot dat insulineresistentie leidt tot diabetes type 2 [11]. Iets dat je natuurlijk graag wilt voorkomen. 

Behandeling van PCOS

PCOS is een syndroom en geen ziekte, en dat betekent helaas dat je het voor het leven hebt. Het goede nieuws is echter dat je met de nodige aanpassingen in je leefstijl je klachten kunt verminderen. Lees hier meer over wat de beste behandeling voor PCOS is.

Gewichtsverlies als eerste behandeling voor PCOS

Zoals eerder gezegd hebben de meeste vrouwen met PCOS overgewicht en zijn ze insulineresistent. De eerste stap die doorgaans wordt aangeraden is dan ook afvallen. Dit is voor vrouwen met PCOS een stuk lastiger, omdat je lijf je hierin nogal tegenwerkt. Toch is het niet onmogelijk. Een gewichtsvermindering van 5-10% kan al leiden tot een merkbare vermindering van je klachten [21]. Heb je echt moeite met afvallen? Hieronder een paar tips:

• Op onze pagina over afvallen vind je alle informatie over dit onderwerp.
• Ga je zelf aan de slag met afvallen? Houd er rekening mee dat je waarschijnlijk minder calorieën op een dag zult moeten eten om af te vallen dan een gezond persoon. Het berekenen van je daadwerkelijke energiebehoefte kan dus ‘trial-and-error’ zijn. Probeer eerst of een calorietekort van 15-20% genoeg is voor jou om af te vallen. Lukt afvallen daarmee niet? Dan kun je kijken of het wel lukt met een hoger getal – minder calorieën dus. Heb geduld, en wees vooral niet te streng voor jezelf. Gezond afvallen is een proces dat lang duurt, zeker met PCOS. 
• Bekijk ons boek de SLANKER. Daarin geven we je alle handvatten om zelf je afvalplan op te stellen, waarmee je afvalt op een manier die bij jou past. Je kunt ook van onze online personal coaching gebruikmaken, wanneer je een extra steuntje in de rug kunt gebruiken.
• Schakel zeker een diëtist in, liefst eentje die goed bekend is met PCOS. Er zijn ook een aantal ziekenhuizen in Nederland die gespecialiseerd zijn in dit syndroom. Het Martini Ziekenhuis in Groningen heeft bijvoorbeeld een PCOS-polikliniek, waar een diëtist samenwerkt met andere artsen. Ga dus vooral op zoektocht of in jouw woonplaats iets dergelijks bestaat. 

Leefstijl en dieet voor PCOS

Vrijwel alle studies naar de beste behandeling van PCOS komen met het advies om in de eerste plaats je eetpatroon hierop aan te passen [22]. Je leefstijl en dieet zal altijd een punt van aandacht blijven wanneer je PCOS hebt. Wanneer je evenveel zou eten als een gezonde vrouw die geen PCOS heeft, kom je aan [23]. Je zult dus echt moeten letten op hoeveel je eet, maar ook op wát je eet. Verminder de inname van voedingsmiddelen die de aanmaak van insuline stimuleren, dus suikerrijke producten. Een dieet laag in (snelle) koolhydraten lijkt duidelijk het beste te zijn voor iemand met PCOS [16]. Eet daarnaast voldoende vezels; dit verbetert je insulineresistentie [23]. Zorg zeker voor voldoende beweging, dit houdt je suikerspiegel ook op peil.

Enkele tips om je dieet op orde te brengen wanneer je PCOS hebt:

• Vermijd suiker zo veel mogelijk. Weet dat je lijf hetzelfde reageert op natuurlijke suikers als op geraffineerde suiker. Let dus ook zelfs op bij het eten van fruit, dadels of honing. Eet niet te veel fruit in één keer en ga het liefst voor fruitsoorten die minder suiker bevatten per stuk. Eet bijvoorbeeld liever een appel of blauwe bessen dan een rijpe banaan of mango. Voor een gezond persoon die 2000 calorieën op een dag eet, wordt aangeraden om niet meer dan 25-50 gram suiker op een dag binnen te krijgen. Vrouwen met PCOS zorgen liever voor nóg minder suiker in hun dieet. 
• Houd je voeding een tijdje bij in een app om te kijken of je niet te veel suiker binnenkrijgt. Zo spoor je ook verborgen suiker op, want bijvoorbeeld zit in kant-en-klaarmaaltijden en sauzen.
• Vervang ‘snelle’ koolhydraten door volkoren varianten. Liever geen witbrood en witte rijst, maar volkoren brood en quinoa bijvoorbeeld. Maar ook hiervoor geldt: eet niet te veel koolhydraten in één keer en houd de porties klein. 
• Kijk waar je koolhydraten kunt vervangen of weglaten. Zoals eerder gezegd is de kans aanwezig dat jij nu eenmaal minder calorieën op een dag nodig hebt dan een gemiddelde vrouw. Kook je een gerecht of recept dat vraagt om rijst of aardappelen, vervang dan bijvoorbeeld de koolhydraatbron (deels of geheel) voor een extra portie groenten. 
• Focus op het binnenkrijgen van voldoende eiwitten en vetten; dit is de basis van je maaltijden. 
• Zorg voor voldoende vezels in je dieet. Vezels zijn belangrijk; ze geven een vol gevoel en het eten van vezels verlaagt mogelijk de kans op diabetes. Probeer 30-40 gram op een dag binnen te krijgen. Goede bronnen van vezels die vrouwen met PCOS in hun dieet kunnen opnemen zijn lijnzaad, groenten, bonen, volkoren producten en psyllium husk (pure voedingsvezels). 
• Schrap (ultra)beperkte producten liefst zo veel mogelijk uit je dieet – dit geldt overigens niet alleen wanneer je PCOS hebt. In dit artikel van diëtiste Neeke kun je lezen dat het eten van ultrabewerkte voedingsmiddelen samenhangt met overgewicht. Bovendien zijn onbewerkte producten algeheel gezonder.

Medicatie en supplementen

Er is ondertussen al vrij veel onderzoek gedaan naar welke supplementen effectief kunnen zijn bij PCOS. Uit studies is gebleken dat vrouwen met PCOS relatief vaak een tekort hebben aan bepaalde micronutriënten die een rol kunnen spelen in de vermindering van de symptomen en gevolgen van het syndroom, zoals oxidatieve stress en insulinegevoeligheid. De precieze oorzaken van deze tekorten zijn nog niet blootgelegd, en het niet is altijd duidelijk wat de langetermijneffecten van suppletie zullen zijn. 

Al deze supplementen kunnen specifieke effecten hebben op afzonderlijke klachten en gevolgen van het syndroom, maar niet één zal PCOS in één klap kunnen oplossen. Daarom raad ik je aan om in overleg met je arts te kijken welke aanpak voor jou het beste is. Je wilt bovendien niet aan het zelfdokteren slaan, om te voorkomen dat je jezelf juist meer schade berokkent.

Vitamines en mineralen

Een supplement dat vaak wordt geadviseerd bij PCOS is chroom [24][25]. Uit verschillende studies blijkt namelijk dat suppletie met chroom de insulinegevoeligheid kan verbeteren en zo de eetlust wat kan remmen en suikerdips kan verminderen. Een dosering tot 200-1000 microgram per dag wordt hierbij meestal gehanteerd en als effectief bevonden. Let wel: dit is een paar honderd keer de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor een gezond persoon. Neem dit supplement dus pas nadat je er met je behandelaar over hebt gesproken. 

Uit onderzoeken blijkt dat vrouwen met PCOS relatief vaker een tekort aan vitamine D hebben. Vrouwen met het PCOS-syndroom hebben daarnaast een veel grotere kans op een tekort aan magnesium en zink [26][27][28]. Studies hebben echter nog niet kunnen aantonen wat hiervan de oorzaak of de mogelijke gevolgen zijn. Ook is nog niet duidelijk wat de precieze effecten van suppletie kunnen zijn [29]. Nieuwere onderzoeken laten zien dat een extra inname van omega 3-vetzuren, bijvoorbeeld via lijnzaad, ook tot verbetering kan leiden wat betreft klachten [30][31].

Metformine en Berberine

Er zijn verschillende medicijnen op de markt die de insulinegevoeligheid kunnen verbeteren bij PCOS. Metformine wordt bijvoorbeeld geregeld voorgeschreven, maar eigenlijk alleen bij vrouwen die al overgewicht hebben – ook omdat bij deze groep de effecten groter lijken [32][33]. Het vrij verkrijgbare Berberine is een supplement dat gebruikt wordt als veilig alternatief voor Metformine [34]. Maar ook hier geldt: overleg met je specialist voordat je zelf gaat dokteren. 

Hormonale anticonceptie

De pil of hormoonspiraal wordt vaak voorgeschreven om de verstoorde hormoonbalans te verbeteren. Dit zal bij de meeste vrouwen een oplossing zijn voor de ophoping van de cysten, en zal ongewenste haargroei en acné doen afnemen. Maar niet elke vrouw reageert goed op de pil, en bovendien lost dit niet alle andere issues op die PCOS opleveren. Wil je juist zwanger worden? Dan kun je het beste met de gynaecoloog bespreken wat de beste opties voor jou zijn.  

Mijn ervaring met PCOS

Ik werd gediagnosticeerd met PCOS toen mijn menstruatie anderhalf jaar uitbleef nadat ik stopte met de pil. Onderzoek wees uit dat mijn eierstokken inderdaad vol zaten met cysten, en mijn testosteronwaardes waren zo hoog dat ik gediskwalificeerd zou worden voor de Olympische Spelen, mocht ik die ambitie hebben. De gynaecoloog die de diagnose stelde, stuurde me naar huis met een folder en de boodschap “kom maar terug als je kinderen wilt”, dus ik had toentertijd niet het idee dat PCOS iets zou zijn waar ik last van zou hebben. Zowel kinderen als de Olympische Spelen behoren namelijk niet tot mijn ideale toekomstbeeld 😉 Toch kreeg ik jaren later meer en meer klachten. Elke keer als ik een koolhydraatrijke maaltijd at, merkte ik dat meteen vanwege de ongemakkelijke suikerdips en ‘brain fog’ die erop volgden. Ineens had ik weer de hormonale huid van een 13-jarige, en in dezelfde periode ontwikkelde ik depressieve klachten. 

Ik heb sindsdien op aanraden van de gynaecoloog en huisarts meerdere anticonceptiepillen geprobeerd, waar ik elke keer ronduit een hormonale overemotionele trut van werd. Sindsdien doe ik het maar op mijn eigen manier: ik eet grotendeels plantaardige en onbewerkte voeding, let erg op mijn koolhydraatinname en beweeg heel veel. Sindsdien is acné verleden tijd en weet ik die suikerdips grotendeels te vermijden. Nog steeds is PCOS en gewichtsbeheersing een dagelijkse strijd; eten is een hobby die bij mij vrij snel uit de hand loopt. Zeker in het verleden leidde dat vaak tot ongezond compensatie-gedrag en de nodige frustraties. Accepteren dat PCOS een blijvertje is en dat ik met de nodige zelfzorg, behandeling en een aangepast dieet de nadelige gevolgen kan beperken, is vooralsnog de beste strategie om ermee om te gaan. 

Vermoed jij dat je PCOS hebt?

Herken jij bepaalde klachten in dit artikel, dan raad ik je aan om je te laten onderzoeken op PCOS. Het niet behandelen hiervan kan namelijk vervelende gevolgen hebben en je gezondheid schaden. Laat je huisarts je doorverwijzen naar een gynaecoloog, die vrij makkelijk kan vaststellen of je dit syndroom hebt of niet.