Waarom is het zo moeilijk om minder te eten? Interview met onderzoeker Fania Dassen

Vandaag een interessant interview met Fania Dassen. Fania probeert met haar onderzoek de vraag te beantwoorden waarom het zo moeilijk is om blijvend gewicht te verliezen. Daarnaast bestudeert ze of we dit makkelijker kunnen maken door het trainen van ons denkvermogen. Meer over haar bevindingen lees je in dit interview. 

Hai Fania. Kun je kort vertellen wie je bent en waar je passie vandaan komt om onderzoek te doen naar eetgedrag?

Ik ben begonnen als PhD-student voor de onderzoeksgroep ‘Eetstoornissen en Obesitas’ aan de Universiteit Maastricht. Daar heb ik 4 jaar onderzoek gedaan naar cognitieve controle-interventies voor obesitas.

Ik heb hierbij de vraag proberen te beantwoorden waarom het toch zo moeilijk is om blijvend gewicht te verliezen en of we dit makkelijker kunnen maken door het trainen van executieve functies. Executieve functies horen bij het denkvermogen en zijn nodig zijn om activiteiten te plannen en aan te sturen. Je kunt ze zien als een ‘dirigent’. Ze helpen bij alle soorten taken. Eén van de functies is bijvoorbeeld impulsbeheersing. Ofwel ervoor zorgen dat je van lekkernijen af kunt blijven.

Vorig jaar juli ben ik gepromoveerd. De titel van mijn proefschrift was ‘Training cognitive control: the role of executive functioning in eating behavior and weight loss’.

Momenteel werk ik bij het Alzheimer Centrum Limburg als trainingsmanager voor de jonge onderzoekers en ben ik de coördinator van een aantal maatschappelijke projecten, zoals het verbinden van jong en oud.

Om lekker eten te kunnen weerstaan, speelt zelfcontrole een belangrijke rol. Kun je wat meer vertellen over op welke manier zelfcontrole een belangrijke rol speelt bij het weerstaan van verleidingen?

In de laatste 30 jaar is de hoeveelheid personen met overgewicht en obesitas wereldwijd flink gestegen. In Nederland is momenteel bijna de helft van de bevolking te zwaar, en heeft zo’n 14% obesitas.

Obesitas heeft diverse negatieve gevolgen voor onze gezondheid. Zo vergroot het de kans op hart- en vaatziekten en diabetes type 2, en het kan iemand vatbaarder maken voor sommige vormen van kanker.

Daarnaast heeft obesitas diverse psychologische gevolgen. Zo hangt het samen met depressie. Mensen met obesitas hebben vaak een negatief zelfbeeld, en ze ervaren vaak vooroordelen en stigma in het dagelijks leven. Deze stijging van de afgelopen jaren kan niet verklaard worden door een verandering in onze genen, dat gebeurt namelijk niet in zo’n korte periode, maar onze omgeving is wel heel erg veranderd.

Op iedere straathoek word je wel eraan herinnerd om iets te eten, porties worden groter en groter, en de keuze in met name ongezonde voedingswaren is enorm.

Daarnaast bewegen we ook veel minder en leiden we veelal een zittende leefstijl: we gaan vaak met de auto naar het werk, zitten daar de hele dag achter de computer, om vervolgens thuis op de bank te ploffen en Netflix te kijken.

We worden dus constant verleid om iets lekkers te eten, waardoor het lastig is om een dieet vol te houden. We hebben zelfcontrole nodig om onze impulsen te weerstaan.

In hoeverre verschillen mensen met overgewicht van mensen met een gezonde BMI in de mate van zelfcontrole ten opzichte van lekker eten?

Op groepsniveau zien we dat personen met obesitas gevoeliger zijn voor onmiddellijke beloning dan mensen met een gezond gewicht. Vet en suikerrijk voedsel is een krachtige natuurlijke beloning, overal verkrijgbaar. De gewichtstoename volgt later pas.

Mensen met overgewicht zijn daarnaast impulsiever dan mensen met een gezond gewicht. Dat betekent dat zij sneller reageren zonder eerst na te denken en ze kunnen hierdoor verleidingen moeilijker weerstaan. Ik heb in een van mijn studies personen met obesitas vergeleken met personen met gezond gewicht op de drie executieve functies: impulsbeheersing, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit/shifting.

We vonden hierbij dat de personen met obesitas vooral moeite hadden met inhibitie, het remmen van zichzelf, zowel in het algemeen als wanneer het op ongezonde snacks aankwam.

Daarnaast volgden we de personen met obesitas terwijl ze een half jaar een multidisciplinaire leefstijlbehandeling volgden. Zo’n leefstijlbehandeling bestond uit voedingsadvies van een diëtiste, sporten onder begeleiding van een fysiotherapeut en gedragstherapie van een psycholoog.

We onderzochten hierbij of betere executieve functies samenhingen met meer gewichtsverlies en vonden hierbij dat een beter werkgeheugen de beste voorspeller van afvalsucces was. Een goed werkend werkgeheugen helpt namelijk de aandacht te richten op de voor dat doel relevante informatie, het onderdrukken van afleidende of storende gedachten, en het reguleren van ongewenste gevoelens zoals enorme trek in een lekkere snack.

Verder bleek dat ongezonde eters meer met directe gevolgen van hun eetgedrag bezig waren (makkelijk, lekker, geeft energie, verzadiging) dan de (uitgestelde) consequenties in de toekomst (gewichtstoename en ongezond).

Kan het ook zo zijn dat veel mensen met een gezonde BMI gewoon simpel gezegd minder gevoelig zijn voor lekker eten? Ze vinden het bijvoorbeeld gewoon minder interessant?

Er zijn ten eerste natuurlijk heel veel individuele verschillen. Op groepsniveau lijkt echter inderdaad (zie vorig antwoord) dat personen met een te hoge BMI gevoeliger zijn voor (directe) beloning en impulsiever zijn.

In je proefschrift stel je dat huidige behandelingen om mensen met obesitas te helpen vaak niet effectief zijn. Wat zijn volgens jou de belangrijkste verklaringen hiervoor?

Uiteindelijk is obesitas vooral een gedragsprobleem: het draait allemaal om de energiebalans, met enerzijds de energie die we binnenkrijgen via consumptie, en aan de andere kant de energie die we verbruiken voor onze lichaamsfuncties en beweging.

Komt er meer energie binnen dan je verbrandt dan word je uiteindelijk zwaarder. Om af te vallen moet iemand dan ook zorgen voor een negatieve energiebalans. Dat is ook het doel van leefstijlinterventies, de voornaamste behandeling bij obesitas.

Hierbij ontvangt iemand advies om gezonder en minder eten, en om meer te bewegen, om zo gewicht te verliezen. Dit is echter makkelijker gezegd dan gedaan.

Het lukt iemand meestal wel om hiermee op de korte termijn wat gewicht te verliezen, maar op de lange termijn is er veel terugval en eindigt iemand vaak weer met hetzelfde gewicht of zelfs zwaarder dan eerst; het zogenaamde jojo-effect.

Het maakt uiteindelijk niet zo veel uit welk caloriebeperkend dieet je volgt, als je het maar volhoudt. En dat volhouden is nu juist het probleem.

Je hebt interessant onderzoek gedaan naar hoe de executieve functies getraind kunnen worden. Met als doel dat mensen met obesitas makkelijkere verleidingen kunnen weerstaan. Een belangrijk onderdeel van de executieve functies is het werkgeheugen. Je hebt mensen hiervoor onderwerpen aan een test waarbij ze cijferreeksen moesten onthouden.

Dit resulteerde er vervolgens in dat respondenten minder gingen piekeren over hun gewicht en minder last hadden van cravings en emotie-eten.

Kun je wat meer vertellen over hoe het trainen van het werkgeheugen van invloed is op het nadenken over je gewicht en zou kunnen helpen bij emotie-eten?

Een effectief werkgeheugen faciliteert het bereiken van een doel, door bijvoorbeeld de aandacht te richten op de voor dat doel relevante informatie, het onderdrukken van afleidende of storende gedachten, en het reguleren van ongewenste gevoelens zoals enorme trek in een lekkere snack. Als het werkgeheugen zwak is, dan wordt gedrag sterk geleid door impulsen, en vallen we mogelijk eerder voor de verleiding van aanlokkelijk eten.

Uiteindelijk vielen de respondenten niet af. Wat is hiervoor volgens jou de verklaring?

We keken eerst of de trainingsgroep inderdaad beter in de training was geworden, en dit was het geval. Na een maand waren de verbeteringen nog behouden, maar na een half jaar waren ze helaas weer weg. Ook zagen we dat de trainingsgroep na afloop minder snacks at in het lab, waarbij we het eten hadden gewogen om te zien hoeveel ze zouden snacken.

Dit gold vooral voor de personen die een hoge mate van craving (drang om te eten) ervoeren terwijl ze met de snacks geconfronteerd werden. Op alle andere vragenlijsten over executieve functies en eetgedrag vonden we echter geen verschillen: beide groepen scoorden wat beter na afloop, mogelijk door de leefstijlinterventie, of gewoon het idee dat ze aan een interventiestudie meededen. Ook zagen we inderdaad geen verschillen in gewichtsverlies: beide groepen verloren wat gewicht.

We volgden de deelnemers gedurende een relatief korte periode. Afvallen kost tijd, en in een half jaar kun je dan ook geen grote verschillen verwachten. Er was ook veel variatie tussen proefpersonen, waardoor het lastiger wordt om significante verschillen aan te tonen. Mogelijk zou een vervolgonderzoek waarbij personen gedurende een langere tijdsperiode worden gevolgd en waarbij een grotere groep wordt bekeken, hier een duidelijker antwoord op kunnen geven.

Een andere belangrijke factor die bepalend is bij het omgaan met verleidingen is het kunnen remmen van impulsen. Vooral mensen met overgewicht (en dan met name obesitas) hebben hier vaker moeite mee dan mensen zonder overgewicht.

In het experiment van Dr. Katijn Houben en Professor Anita Jansen kwam onder andere naar voren dat wanneer je mensen traint om bij een plaatje van chocola op F te drukken -F stond in dit geval voor no go- de respondenten vervolgens bij een smaaktest minder aten van de chocolade dan de groep die niet aan dit experiment werd blootgesteld.

Kun je wat meer over toelichten over wat de verklarende factoren zijn waardoor deze respondenten beter hun impulsen konden beter beheersen?

De meest gangbare verklaring is dat je door jezelf te remmen een nieuwe associatie leert tussen “chocola = stop” in plaats van “pakken/eten”. Dit lijkt te helpen om vervolgens ook minder chocolade te eten.

Je legt onder andere in het volgende artikel uit dat zulke stopassociaties (“no go” bij chocola) niet zozeer het bewuste controlesysteem versterken, maar de automatische processen verzwakken.

Kun je in lekentaal toelichten wat hier precies mee wordt bedoeld en waarom het zo belangrijk is om automatische processen te verzwakken?

De onderliggende theorie is de zogenaamde dual process-theorie. Deze theorie legt uit dat we op twee manieren kunnen reageren. Aan de ene kant hebben we ons impulsieve systeem. Op deze manier reageren we snel en veelal automatisch op onze omgeving vanuit impulsen, emoties en gewoontes. Als de schaal met snacks langskomt op een feestje, zullen we geneigd zijn om er direct eentje te nemen. Aan de andere kant hebben we het reflectieve systeem, een rationeel en bewust controlesysteem, reagerend vanuit onze intenties en doelen. Het weegt de voor- en nadelen van een reactie af, en dit systeem werkt dan ook een stuk trager en kost meer energie. Bij het volgen van een dieet kunnen deze systemen in conflict raken, omdat ze tegengestelde reacties oproepen. Zo willen we bij het zien van een smakelijk chocolaatje automatisch deze snack consumeren, omdat we chocolade lekker vinden, maar we willen ons ook aan het dieet houden om zo uiteindelijk gewicht te verliezen.

Als de automatische impulsen zwakker zijn, kan dit dus helpen om van de chocolade af te blijven en je dus meer te gedragen in lijn met je langetermijndoelen (niet snacken om gewichtsverlies te bereiken als je op een dieet bent).

Een andere techniek die zou kunnen helpen om beter met verleidingen om te gaan is episodisch toekomstdenken.
Zou je wat meer kunnen vertellen over wat episodisch toekomstdenken precies inhoudt?

Wij mensen kunnen een soort van mentaal tijdreizen. Wij kunnen ons bijvoorbeeld al levendig voorstellen dat we volgende week op onze vakantiebestemming zijn gearriveerd en aan het zwembad liggen, een soort mentaal tijdsreizen, en dit toekomstdenken lijkt onze executieve systeem en een meer langetermijngerichte blik te activeren. Hierdoor kunnen we ook vooruit plannen en denken. De beloning van hoogcalorisch eten is vooral op de korte termijn (lekker, energie, verzadiging), terwijl de beloning van ‘nee’ zeggen pas op lange termijn is: gezondheidsvoordelen en gewichtsverlies.

En hoe helpt deze techniek om beter met verleidingen om te kunnen gaan? Hoe lang houdt het effect aan?

We lieten proefpersonen eerst keuzes maken tussen een klein geldbedrag nu, en een groter geldbedrag later. We zagen dat degenen die eerst aan de toekomst moesten denken minder impulsieve keuzes maakten en vaker wilden wachten op de grotere, maar pas later in de toekomst te verkrijgen, beloning. Ook mochten de proefpersonen snacks eten, waarbij ze niet wisten dat wij de snacks vooraf en achteraf hadden gewogen, en we dus konden berekenen hoeveel ze hadden gegeten. De proefpersonen die eetgerelateerde toekomstbeelden hadden bedacht, aten minder snacks dan de controlegroep. Dit lijkt dus een veelbelovende manipulatie.

We hebben hierbij echter niet naar langetermijneffecten gekeken. Enkel direct na de manipulatie zagen we dat de groep die eetspecifiek aan de toekomst had gedacht, minder snacks in het lab consumeerde. Het nut van experimenten is dat je naar onderliggende mechanismen kijkt, een soort proof of principle; zien we een effect van de manipulatie op eetgedrag? Dat is stap 1. Verwacht je nog geen grote klinische effecten, dan is dat iets voor vervolgonderzoek.

Naar welk onderwerp zou je onderzoek naar willen doen?

Het is nog te vroeg om een duidelijke conclusies te vormen. Ik zie mijn werk als een uitgangspunt voor verder onderzoek, waarbij diverse lijntjes mogelijk zijn. Experimenteel onderzoek naar psychologische mechanismen die ten grondslag liggen aan obesitas is onmisbaar voor de uiteindelijke ontwikkeling van effectieve interventies.

In welke richting moeten we denken om mensen met overgewicht en obesitas te helpen?

We weten niet of de geteste cognitieve trainingen extra waarde hebben bij een behandeling. Ik hoopte een mechanisme te vinden waarop we nog specifieker kunnen ingrijpen waardoor minder eten makkelijker wordt. We hebben in mijn proefschrift een aanzet daartoe gedaan en we zijn er nog lang niet. Overtuigend bewijs voor het nut van executieve functietrainingen als effectieve interventie voor gewichtsverlies ontbreekt dan ook nog.

De huidige behandelingen gericht op veranderen van levensstijl zijn zo slecht nog niet. Alleen moeten we beseffen dat het heel moeilijk is om een gedragsverandering vol te houden, en dat allerlei psychologische processen zoals saboterende cognities en een obesogene omgeving hierbij een rol spelen. Ondersteuning van een psycholoog, die ten slotte een gedragsexpert is, is een belangrijk onderdeel voor succesvol afvallen.

Welke belangrijkste tips zou je de lezer mee willen geven om beter met verleidingen om te gaan?

Zoek iets wat bij jou past, zodat je het ook op lange termijn kunt volhouden. Ieder dieet werkt, als je je maar eraan houdt. Bewustwording van al deze saboterende, psychologische processen helpt je ook om risicovolle situaties te herkennen. En simpele, kleine dingen zoals het niet in huis halen van snacks of afleiding zoeken kunnen ook helpen.