Interview met hoogleraar Tatjana van Strien

Tatjana van Strien is doctor in de psychologie en heeft zich gespecialiseerd in de oorzaken van overeten. Momenteel is ze verbonden aan de Vrije Universiteit van Amsterdam als ‘professor in de psychologie van eetstijlen’, naast haar aanstelling als professor bij de Radboud Universiteit. Ook heeft ze een aantal boeken gepubliceerd over de redenen waarom afvallen voor velen zo lastig blijkt. We strikten deze internationaal gerenommeerde deskundige voor een interview.

Kunt u kort vertellen wie u bent en waar uw passie vandaan komt om onderzoek te doen naar de psychische oorzaken achter eten en overeten?

In 1982 was er toevallig een vacature voor een promotieplek bij de Universiteit van Wageningen. Dat heette toen nog de Landbouw Hogeschool van Wageningen. Ik werkte toen mee aan een multidisciplinair onderzoek naar overgewicht. Overgewicht was toen nog helemaal niet zo’n groot probleem. Maar de hoogleraar daar had een vooruitziende blik. In dat kader heb ik de NVE (Nederlandse Vragenlijst voor Eetgedrag) ontwikkeld. Deze vragenlijst is inmiddels in meer dan 15 verschillende talen vertaald.

Daarvoor heb ik op allerlei universiteiten gezeten en was ik helemaal niet met overgewicht bezig. Ik ben opgeleid aan de Rijksuniversiteit Groningen als psychometrist en persoonlijkheidspsycholoog. Ik werk al meer dan 30 jaar bij de Radboud Universiteit in Nijmegen bij klinische psychologie en sinds een jaar of vijf bij de Vrije Universiteit in Amsterdam. Daar zijn we momenteel met een heel groot Europees onderzoek bezig naar de invloed van voeding op depressie. Daarbinnen is emotioneel eten ook een hele belangrijk factor.

U gaf in eerder contact aan dat bijna de helft van de mensen met overgewicht last heeft van emotioneel eten of stress-eten. Voor de lezers die hier niet bekend mee zijn: kunt u toelichten wat emotie-eten inhoudt?

De normale reactie op stress en negatieve emoties is dat de eetlust afneemt. Er zijn ook mensen die bij emoties juist meer gaan eten dan anders. Dit is een a-typische reactie en onderzoekers weten nog steeds niet precies hoe dit ontstaat. Er zijn wel een aantal theorieën over het ontstaan van emotioneel eten. In al deze theorieën komt naar voren dat emotioneel eten in de jeugd wordt aangeleerd en rond de puberteit tot uiting komt.

De eerste verklaring heeft te maken met dat als de ouder het kind ook te eten geeft als het niet hongerig is, of het kind troost met voedsel. Dit kan er toe leiden dat het kind het goede contact met honger en verzadiging kwijtraakt. Zo blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek bij baby’s dat kindjes die borstvoeding kregen veel beter hun honger en verzadiging kunnen onderscheiden dan kindjes die de fles kregen. Borstkinderen draaien de hoofdjes weg als ze genoeg hebben gegeten, terwijl bij fleskinderen het flesje leeg moet. Daarnaast blijkt uit een recent onderzoek dat de duur van borstvoeding emotie-eten op 12-jarige leeftijd gedeeltelijk kan voorspellen.

Een andere verklaring heeft betrekking op de opvoedstijl van de ouders. Bijvoorbeeld als de ouder regelmatig tegen een kind zegt: “ik word verdrietig van een slecht cijfer.” Dan speel je met de gevoelens van het kind. Hierdoor kan het kind het contact kwijtraken met zijn of haar gevoelens. Dit kan leiden tot gevoelsblindheid. Dit wordt ook wel alexithymia genoemd. Gevoelsblindheid is niet alleen een risico voor overeten. Het hangt ook samen met depressie, verslaving en allerlei andere dingen die je liever niet hebt.

De laatste verklaring heeft betrekking op dat sommige kinderen in hun jeugd langdurig zijn blootgesteld aan stress. Bijvoorbeeld door emotionele of fysieke verwaarlozing. Dit kan er toe leiden dat het lichaam heel anders op stress reageert. Een normale reactie bij stress is namelijk dat het lichaam cortisol aanmaakt. Bij kinderen die langdurige stress meemaakten wordt geen piek in de cortisol waargenomen maar juist een gedempte reactie. Voedsel zou dan kunnen dienen als compensatiemiddel om je goed te voelen.

Hebben emotie-eters dan veel meer trek bij stress?

Het is niet perse altijd zo dat een emotionele eter onder een stressvolle situatie ineens trek krijgt. Het is eerder aangeleerd gedrag waarbij voeding een verdovende werking heeft. Iemand voelt zich eventjes minder gestrest. Maar vaak daarna nog slechter.

U spreekt u ook over lijngericht eten en extern eten. Kunt u deze begrippen toelichten?

Extern eten

Normaal gesproken stop je met eten als je vol zit. Je krijgt van je lichaam een signaal dat je voldoende hebt gegeten. Bij externe eters is dit vaak niet het geval, omdat het normale regelmechanisme minder goed werkt. Dit klinkt nogal abstract, daarom leg ik het hieronder uit. Een logische verklaring voor extern eten komt voort uit de externaliteitstheorie. Deze theorie geeft aan dat sommige mensen extra gevoelig zijn voor externe prikkels, zoals geur, smaak en het aantrekkelijke uiterlijk van een product. Normaal wanneer iemand steeds voller raakt, wordt de verleiding van de geur en de smaak van een product steeds minder. Maar bij externe eters is dit veel minder het geval. Dit heeft tot gevolg dat externe eters trek blijft ervaren en meer eten. Natuurlijk zit hier wel een grens aan.

Lijngericht eten

Binnen de restraint-theorie komt naar voren dat langdurig op dieet gaan een belangrijke oorzaak is om uiteindelijk zwaarder te worden. Ook in verschillende onderzoeken is hier ondersteuning voor. Zo blijkt uit een meerjarig onderzoek bij een representatieve groep Nederlanders dat wanneer mensen aangaven dat ze aan de lijn deden, ze 3 jaar later zwaarder waren dan de mensen die aangaven niet aan de lijn te doen.

De restraint-theorie gaat ervan uit dat ieder mens een natuurlijk gewicht heeft dat bij hem of haar past. Dit wordt ook wel een set-point gewicht genoemd. Zo blijkt ook uit verschillende onderzoeken dat het lichaam bij overeten haar verbranding (stofwisseling) tijdelijk verhoogt. En eet je minder dan je nodig hebt, dan verlaagt het lichaam (tijdelijk) de stofwisseling. Maar wanneer je je lichaam langdurig uithongert treden er veranderingen op. Je zult vervolgens veel meer honger ervaren en je lichaam gaat zuiniger met energie om. Het wordt hierdoor steeds moeilijk om nog af te vallen of op het zelfde gewicht te blijven. Dit is zowel mentaal als fysiek heel belastend. Daarnaast is het op een gegeven moment normaal dat je iets eet wat je eigenlijk niet van plan was. Maar bij lijngerichte eters treedt er dan een a-typsche reactie op. Lijngerichte eters hebben dan namelijk vaak last van ontremd eetgedrag. Oftewel: ze laten zich helemaal gaan.

Hier is ook binnen verschillende onderzoek ondersteuning voor. Zo blijkt uit een onderzoek waarin deelnemers gevraagd werden om na het nemen van een milkshake een schep ijs te proeven. De groep lijners at een stuk meer van het ijs dan de niet-lijners. Alsof ze het idee hadden dat ze door het drinken van de milkshake hun dieet hadden verpest, het zogenaamde ‘wat-kan-het-me-ook-schelen’-effect.

Stel, je leest dit en je denkt “ik herken me hierin”. Heeft u praktische tips voor die lezers?

Voor emotioneel eters:

• Verhoog je positieve gevoelens door iets te doen voor een goed doel en behulpzaam en aardig te zijn voor anderen.
• Bekijk de wereld met een lichte glimlach.
• Houd een eetdagboekje bij om te noteren wanneer je je rot voelt.
• Zoek afleiding bij stress door een vriend(in) te bellen, te mediteren of iets leuks te gaan doen.

Voor lijngerichte eters:

• Val niet te snel af. Niet meer dan een halve tot een kilogram per week.
• Voedingsmiddelen zijn niet slecht of goed. Je kunt wel een goed of slecht eetpatroon hebben.
• Ga geen voedingsmiddelen uit je voedingspatroon verbannen. Vind je chocola lekker, neem dan af en toe een blokje chocola.
• Geef jezelf een compliment als het goed gaat.

Voor externe eters:

• Doe geen boodschappen op een lege maag.
• Probeer iedere hap bewust in je op te nemen door het bewust te proeven en te kauwen.
• Eet op vaste tijdstippen.
• Eet niet terwijl je met andere dingen bezig bent.
• Bedenk van tevoren wat je gaat eten en kook afgepaste hoeveelheden.

Als je meer wilt weten over dit onderwerp kun je op internet mijn oratie “emotioneel eten” vinden. Zie verder in het Informatorium Voeding en Diëtetiek (december 2017)  het hoofdstuk Nederlandse Vragenlijst voor Eetgedrag en de diëtist^[1]. Tenslotte kun je een en ander nalezen in de laatste druk van mijn boek ‘Afvallen op maat. Een methode met blijvend resultaat’. 

Wij hebben het idee dat veel fitnessprofessionals nog niet van deze begrippen hebben gehoord, terwijl ze veel te maken hebben met mensen met overgewicht. Zijn er bijvoorbeeld bepaalde signalen die ze kunnen herkennen? Wanneer biedt psychologische begeleiding meer soelaas?

Allereerst raad ik fitnessprofessionals aan om mijn oratie te lezen. Die kun je gratis downloaden.

Daarnaast is het vaak een teken aan de wand als je merkt dat mensen al van alles hebben geprobeerd maar steeds weer terugvallen. Probeer dan niet te denken dat ze geen wilskracht hebben. Vaak heeft dat eerder te maken met dat mensen nog niet de juiste passende methode hebben gevolgd.

Wanneer biedt psychologische begeleiding meer soelaas?

Als iemand weer aankomt na een dieet dan kan het handig zijn om samen met de cliënt de NVE (Nederlandse Vragen voor Eetgedrag) te doorlopen. Of in het geval van fitnessprofessionals de vragenlijst die achter in mijn boek staat (‘Afvallen op maat’). Dit kan tevens motiverend werken om iemand te begeleiden in de weg naar psychologische hulp. Mensen herkennen zich namelijk vaak in de antwoorden en kunnen daardoor gemotiveerd raken om passende hulp te zoeken.

Ten slotte een laatste vraag. In het artikel ‘Emotie-eten, een waardeloos begrip’ van de website Chivo uit de schrijver kritiek op het begrip emotie-eten. Zo stelt hij dat in een onderzoek van Peggy Bongers naar voren komt dat mensen die hoog scoren op emotie-eten ook overeten op basis van andere redenen. Zoals de aanwezigheid van lekkernijen. De schrijver stelt onder andere op basis van dit argument dat emotie-eten een zinloos begrip is. Wat vindt u van dit inzicht?

Ik heb een aantal kanttekeningen bij dat artikel. Ten eerste heb ik er moeite mee dat daarin allerlei eigenschappen worden toegeschreven aan dikke mensen. Bovendien is het hebben van een beetje overgewicht (BMI >=25) echt wat anders dan het hebben van obesitas (BMI>=30) of het hebben van morbide obesitas (BMI >=40), qua risico op ziekte en sterfte, maar ook qua psychologie.

Ten tweede maakt het ook uit of je man of vrouw bent. Want je ziet bij vrouwen ook geregeld dat ze zelfs als ze geen overgewicht hebben zich toch te dik voelen, en aan de lijn gaan doen. En lijnen voorspelt bij vrouwen gewichtstoename, zo blijkt onder andere uit een meerjarenonderzoek bij die representatieve groep volwassen Nederlanders. En of telkens lijnen en weer aankomen gelukkig maakt..?

Uit het onderzoek van Bongers blijkt dat mensen ook eten naar aanleiding van positieve emoties. En inderdaad: mensen eten ook als ze blij zijn of iets te vieren hebben. Maar dat betekent nog niet dat eten bij positieve emoties hetzelfde is als eten bij negatieve emoties. Het is in de meeste culturen normaal om iets lekkers te eten als er iets te vieren valt. Daarnaast hangt het eten bij positieve emoties, zo kwam recent uit verschillende onderzoeken, niet samen met het hebben of krijgen van overgewicht. Het is dus geen dikmakend eetgedrag. Eten bij negatieve emoties daarentegen is een heel ander verhaal. Ten eerste word je van eten bij negatieve emoties wél dik. Bovendien is het, zoals ik hierboven al even aangaf,  a-typisch gedrag. Onze verre voorouders moesten bij gevaar vechten of vluchten, de maagcontracties houden dan op en het bloed gaat naar de spieren, het lichaam bereidt zich voor op actie. De typische reactie bij stress of negatieve emoties is dat je dan juist niet gaat eten. Maar ook bij de typische depressie (depressie melancholia) zie je dat mensen verlies van eetlust vertonen, en uiteindelijk graatmager worden.

A-typische depressie, bijvoorbeeld winterdepressie, gaat daarentegen gepaard met toename in eetlust. Mensen krijgen vooral ’s avonds zin in zoete en vette producten. Emotioneel eten is een ‘marker’ van a-typische depressie. Oftewel, de link tussen depressie en overgewicht of gewichtstoename wordt door onder andere emotioneel eten verklaard. Dus sommige mensen -emotionele eters of stress-eters- gaan bij stress of negatieve emoties juist wel eten. Dit vond trouwens ook Peggy Bongers. Het onderzoek van Peggy Bongers vind je hier: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1471015316302033

Samenvattend:

Eten bij positieve emoties is iets heel anders dan eten bij negatieve emoties. In de psychologie zeggen we dan dat we met verschillende constructen te maken hebben. Eten bij positieve emoties lijkt eerder op extern eten: eten omdat je iets lekkers ziet of ruikt, eveneens, normaal gedrag.

Foto: Antonie van den Heuvel