In 2050 is 64% te zwaar in Nederland. Wat is de oplossing?

Twee derde van de Nederlanders zal in 2050 een te hoog BMI hebben volgens nieuwe schattingen van het RIVM. Tenminste, als we dit niet op tijd aanpakken. Wat is hiervoor de oplossing? Wat gaat het verschil maken: nieuwe wonderpillen, een suikertaks of een compleet gezonde supermarkt? 

Luister je liever een podcast? Hier vind je de audio versie van dit betoog.

Schrikbarende cijfers

Het RIVM verwacht dat 64 procent van de Nederlanders in 2050 overgewicht heeft, terwijl de gemiddelde levensverwachting tegen die tijd met vijf jaar stijgt naar 86,5 jaar. Opvallend, we worden wel vijf tot zes jaar ouder, maar wel zwaarder.

Het gaat misschien tegen je verwachting in. Hoe kan dit? Door wetenschappelijk onderzoek weten we dat overgewicht niet ongezond hoeft te zijn, plus de medische behandelmethodes worden alleen maar beter. Dit verklaart mogelijk de stijgende levensverwachting, ondanks dat het gewicht toeneemt.

Echter, een bewuste keuze om zwaarder te zijn, geldt niet voor iedereen.  Alleen al omdat veel mensen strijden tegen schoonheidsidealen en liever fit dan zwaarder zijn. Daarom de hamvraag: wat is nodig om dit op te buigen? Preventie (voorkomen) of curatief (behandelen)? Laten we het ontleden. Ik start met de medische oplossingen en daarna gaan we in op de rol van preventie.

Medische behandeling als oplossing?

Er komen steeds meer curatieve oplossingen. Denk aan een gastric bypass of medicatie voor mensen die al van alles hebben geprobeerd in de vorm van diëten en het maar niet lukt om blijvend af te vallen [1][2]. En dit werkt vaak ook redelijk goed. Met een gastric bypass zijn proefpersonen 30% van hun gewicht kwijt, zelfs na tien jaar [1]. Gemiddeld genomen lijkt dit een goede aanpak, maar wel vrij invasief.

Gaat dit het worden: iedereen aan de pillen, zoals de nieuwe GLP 1-receptoren (o.a. Ozempic)? Is dat niet een schijnoplossing? Het lijkt wél tot kortetermijngewichtsverlies [1], minder honger en een verbetering van de metabole gezondheid.

Jammer genoeg hebben we vooralsnog geen beeld van de gezondheidsrisico’s van deze medicatie op lange termijn. Plus hoe groot is de kans op een terugval? Moet je dit altijd blijven slikken? We weten al uit onderzoek dat twee derde van het gewicht weer terugkomt als je stop met deze medicatie [8]. De vraag is dan ook: moet je dit niet juist combineren met het aanleren van gezondheidsvaardigheden. Nog veel belangrijker: gaan we de obesitasepidemie oplossen met een vorm van medicalisering of willen we dit voor zijn. En is het betaalbaar om twee derde van Nederland deze prikpennen te geven?

Daarom de vervolgvraag: hoe effectief is preventie als oplossing?

Preventie als oplossing

Politici strooien niet met pepernoten, maar rijkelijk als een soort van Piet met het woord preventie. De magische oplossing voor alle gezondheidsproblemen. Maar hoe effectief is preventie nu echt? En hoe zwaar moet je erin op inzetten?

De situatie nu?

De manier waarop preventie de afgelopen jaren wordt ingericht is verre van effectief. We zien de cijfers van overgewicht onder volwassenen en kinderen alleen maar toenemen. In 1990 had één op de drie Nederlanders van 18 jaar en ouder overgewicht. Sindsdien is het aantal volwassen Nederlanders met overgewicht sterk gestegen tot de helft van alle volwassenen [3]. Dit terwijl we wel meer aan preventie en voorlichting doen. Gaan we zo verder, dan blijft het dweilen met de kraan open. Een aantal populaire oplossingen op een rijtje, waarvan sommige vaak als effectief gezien worden, maar in werkelijkheid maar geneuzel in de marge zijn.

De suikertaks: de suikertaks is een van de pepernoten waarmee rijkelijk mee gestrooid wordt. Dit zou overgewicht moeten oplossen. Als je er dieper induikt dan zie je dat dit maar voor een deel effectief is. Bijvoorbeeld bij frisdrank zie je dat een suikertaks de suikerconsumptie met 20% laat dalen [4]. Op zich wel positief, maar in het grotere plaatje gaat dit niet het grote verschil maken. Het is een klein deel van de oplossing. Plus een mogelijk nadeel is het waterbedeffect. Mogelijk drinken mensen minder suiker, maar eten ze, als het puntje bij paaltje komt, meer calorieën of andere suikerrijke producten.

Plus door een suikertaks verklein je ook het besteedbaar inkomen van lagere-inkomensgroepen die relatief meer hieraan uitgeven. Zie bijvoorbeeld de arme verslaafde roker die nu nog minder geld over heeft voor zichzelf. Is dit onderaan de streep voor diegene optimaal?

Meer voedingsvoorlichting: verder hoor je vaak terug in meer conservatieve stromingen dat voorlichting en scholen de oplossing zijn om en ongezonde levensstijl tegen te gaan. Maar ook dit is beperkt effectief, het aantal foodbloggers, voorlichting van het Voedingscentrum, etc. is alleen maar toegenomen. En overgewicht blijft maar stijgen. We weten wel uit onderzoek dat opleidingsniveau en IQ mogelijk beschermend werken tegen overgewicht [5]. Maar zoals je zelf weet zijn er miljoenen mensen in Nederland die universitair geschoold zijn en toch te zwaar zijn. IQ en informatie helpt maar voor een beperkt deel.

Sociale druk en stigma: helpt het opleggen van een gezonde norm om gedrag te veranderen? Oftewel dikke mensen horen er niet bij en moet je uitsluiten? Bijvoorbeeld: dubbel laten betalen in een vliegtuig? Ook dit werkt juist contraproductief, zo weten we uit onderzoek. Kortom, de druk opvoeren werkt niet bij voedingsgewoontes. Voeding is zo in overvloed beschikbaar dat en sociale norm onvoldoende of zelfs contraproductief. Daarnaast is het ook niet echt humaan om zo’n dwingende norm op te stellen.

Leefstijlinterventies: hoe effectief is een leefstijltraject? Als we kijken naar de effectiviteit van de gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) lijkt dit niet heel effectief te zijn. Wel al een stuk beter dan de eerste paar jaren toen de cijfers niet hoopgevend waren. Uit de ongecorrigeerde en gecorrigeerde voor-na vergelijkingen kwam naar voren dat deelnemers aan de GLI gemiddeld 4,0 kg van hun gewicht hebben verloren tijdens de behandelfase. Het gemiddelde procentuele gewichtsverlies is 3,6 procent waarbij ongeveer een derde van de deelnemers een gewichtsverlies van ten minste vijf procent heeft bereikt. Verder valt op dat mensen hun kwaliteit van leven wel hoger rapporteren. Dit is positief. Oftewel een kleine bijdrage, maar geen wonderen.

Toch valt er nog wel veel te verbeteren aan de GLI qua begeleiding. Er is veel kritiek van leefstijlcoaches die dit doen. Mogelijk zijn er meer effectieve methodes. Een nieuwe methode is een wetenschappelijk project waar wij aan meewerken. Mocht je dit interessant vinden. Kijk dan ook naar het End of average project: dit is een wetenschappelijk onderzoek van de Maastricht universiteit met een begeleidingstraject om erachter te komen waarom het de een wel lukt om af te vallen en de ander niet. FIT.nl helpt hierin me en we zijn nog steeds op zoek naar de deelnemers.

Nudging: nudging is maar voor een heel deel beperkt. Je moet dit waarschijnlijk heel dwingend inzetten in een supermarkt, voordat het effectief wordt. Luister hiervoor deze aflevering met onderzoeker Josine Stuber.

Sport en beweging: hier heeft de overheid wel steeds meer op ingezet en dat is positief. Niet zozeer om af te vallen of voor een gezond gewicht, maar meer voor een gezond lijf en geest.

De obesogene omgeving veranderen: denk eens goed na. Wat is nu echt anders dan 100 jaar geleden? Dit zijn twee dingen: de voedingsindustrie met verleidelijke marketing en direct calorierijke producten tot je beschikking. Als je dit vergelijkt met 100 jaar geleden, had je niet de hele dag producten tot je beschikking die veel calorieën bevatten en ook mega lekker zijn.

Jammer genoeg hebben onze genen hebben onvoldoende tijd gehad om zich aan te passen aan de nieuwe verleidelijke omgeving met veel calorierijk voedsel. Voordat je enigszins functionele aanpassing hebt gaan daar meerdere generaties overheen. De aanpassing om lactose uit melk te kunnen opnemen heeft tientallen generaties gekost [6]. Kortom: aanpassen aan een calorierijke voedselomgeving gaan we niet binnen honderd jaar realiseren. Ten slotte kun je je sowieso afvragen of er nog vragen is van genetische aanpassing op dit vlak. Dit komt doordat mensen zowel met een laag als hoog BMI kinderen krijgen en het de vraag is of de huidige maatschappij genetische aanpassing mogelijk maakt.

Wil je obesitas écht aanpakken, dan moet je de voedselomgeving écht gaan aanpakken. Net zoals nu met roken: sigaretten zijn minder beschikbaar. Je beschermt het individu eigenlijk tegen zichzelf met een holistische aanpak:

• minder beschikbaar,
• hulp bij stoppen met roken
• voorlichting en prijsverhoging.

Dit vereist een vrij invasieve aanpak, net zoals met de autogordel. Iedereen vond de autogordel overdreven, maar nu iedereen inziet dat het kan leiden tot risico’s en dat een boete het gebruik heeft genormaliseerd, is het een gewoonte geworden. Maar goed ook: het aantal dodelijke slachtoffers in een auto is gedaald met 37 tot 48 procent gedaald sinds de invoering van de gordel [7]. Kortom: het is tijd voor en spreekwoordelijk eetgordel die het mensen makkelijker maakt om zichzelf te reguleren.

Ook dit zal een groot deel als paternalistisch ervaren. Maar stel ik de wedervraag: word je liever betutteld door de voedingsindustrie of de overheid? Ik weet wel welke keuze ik maak! De uitdaging hierin is hoe we de juiste balans vinden tussen genieten en gezondheid.

Ruimte om te veranderen: een andere invalshoek die vooralsnog vergeten wordt binnen voedingsonderzoek is de ruimte om te veranderen. Als jij een druk leven leidt en onvoldoende aan jezelf toekomt, dan is het lastiger om gedrag te veranderen. Ik noem dit ook wel de cognitieve bandbreedte.  Als jij lekker in je vel zit. Je goed scoort op de onderdelen van de zelfdeterminatietheorie, dan is het makkelijker om gemotiveerd te blijven. Als je geen leuke baan hebt en weinig vrienden en je eenzaam voelt, dan is het lastig om te kunnen floreren en optimaal voor jezelf te zorgen.

Je ziet dit ook terug bij prosociaal gedrag: als jij lekker in je vel zit, zul je ook sneller iets voor een ander doen en bijvoorbeeld vrijwilligerswerk doen. Iemand die in geldnood zit, heeft hier vele minder ruimte en tijd voor. Dit is ook het lastig waar veel technisch opgeleide rijke mensen tegen aanlopen. Een groot deel mist het inlevingsvermogen en spreekt veroordelend over waarom arme mensen minder logische keuzes maken. Er wordt vaak geredeneerd vanuit hun eigen uitgangspunt. Helaas zie je dit pas draaien als diegene zelf in geldnood of problemen raakt, dan ontstaat er meer begrip.

De vraag is nu: welke kant gaan we op?

• Een groot deel van Nederland aan medicatie?
• Zetten we vol op in een verminderde obesogene omgeving?
• Of accepteren we overgewicht als de nieuwe norm.