Placebo-effect

Jeroen van der Mark, MSc. Onderzoeker en docent

Wat is het placebo-effect?

Wat is het placebo-effect? Het placebo-effect is een fascinerend fenomeen waarbij een persoon een verbetering van een gezondheidstoestand ervaart nadat zij een behandeling hebben gekregen die geen therapeutische werkzaamheid heeft. Dit effect is een krachtig bewijs dat de verwachtingen van de patiënt een significante rol spelen in hun genezingsproces.

• Positieve verwachtingen kunnen leiden tot positieve effecten, zelfs als de behandeling zelf inactief is.
• Negatieve verwachtingen kunnen daarentegen resulteren in een negatief verwachtingseffect, of nocebo-effect.

Dergelijk onderzoek naar het placebo-effect vereist een nauwgezette methodologie, vaak via een placebogecontroleerd en dubbelblind onderzoek om de echte effecten van een behandeling te scheiden van de verwachtingseffecten.

Belangrijkheid in de Klinische Praktijk:

In de klinische praktijk kan het placebo-effect zowel positieve resultaten opleveren als bijdragen aan het natuurlijke beloop van een gezondheidsprobleem. De gevolgen van behandelingen worden zo niet enkel toegekend aan de werkzame bestanddelen, maar ook aan de aspecifieke effecten die met de behandeling gepaard gaan. Wetenschappelijk onderzoek blijft nodig om de invloeden en mechanismen van het placebo-effect verder te ontrafelen en te integreren in de dagelijkse praktijk voor weloverwogen zorg.

Positieve verwachtingen

Positieve verwachtingen spelen een cruciale rol bij het bevorderen van het placebo-effect. Wanneer patiënten geloven dat een bepaalde behandeling hen zal helpen, kunnen ze daadwerkelijk beginnen positieve gevolgen ervaren ongeacht of de behandeling actieve ingrediënten bevat. De kracht van de geest is hier substantieel, aangezien positieve gedachten en hoop kunnen leiden tot echte, lichamelijke reacties die het welzijn van de patiënt verbeteren.

Gevolgen van behandelingen met hoge verwachtingen

Bij de behandeling van patiënten spelen hoge verwachtingen een cruciale rol. Wanneer patiënten optimistisch zijn over de uitkomst van een therapie, kunnen zij positieve effecten ervaren die verder gaan dan het effect van de behandeling zelf. Deze perceptie van welzijn kan het herstelproces versnellen en het vertrouwen in de medische zorg verhogen. Het is echter belangrijk om realistische verwachtingen te handhaven, aangezien onrealistisch hoge verwachtingen kunnen leiden tot teleurstelling en een verminderde tevredenheid met de behandeling als de resultaten niet aan die verwachtingen voldoen.

Het belang van het managen van verwachtingen in de klinische praktijk

In de klinische praktijk is het essentieel dat zorgverleners de verwachtingen van patiënten nauwkeurig beheren. Dit omvat open en eerlijke communicatie over mogelijke uitkomsten van behandelingen. Door patiënten te voorzien van realistische informatie, kunnen professionals voorkomen dat patiënten onhaalbare verwachtingen stellen die hun algehele tevredenheid en gezondheidsuitkomsten op de lange termijn kunnen schaden. Het correct managen van verwachtingen versterkt ook de therapeutische relatie en bouwt vertrouwen tussen de patiënt en zorgverlener.

Het effect van bepaalde verwachtingen op de uitkomst van behandelingen

Verwachtingen kunnen een aanzienlijke impact hebben op de uitkomst van behandelingen, zowel positief als negatief. Een positieve instelling kan leiden tot verbeterde reacties op de behandeling door psychologische mechanismen zoals het verminderen van angst en stress, wat de herstelprocessen van het lichaam ten goede komt. Omgekeerd kunnen negatieve verwachtingen – vaak aangeduid als het ‘nocebo-effect’ – de resultaten nadelig beïnvloeden. De verwachting van negatieve effecten kan bijvoorbeeld symptoomervaringen intensiveren of nieuwe klachten veroorzaken. Daarom is het in medisch onderzoek en de klinische praktijk van groot belang om te weten hoe verwachtingen de gezondheidsuitkomsten beïnvloeden.

Het woord “placebo”

Het woord “placebo” is veelzijdig binnen de medische wereld en strekt zich uit tot alledaagse conversaties. Het is synoniem aan een substantie zonder werkzame therapeutische effecten die desondanks een significante invloed kan hebben op de perceptie van de patiënt wat betreft de eigen gezondheid. Het placebo-effect is een fascinerend fenomeen waarbij de louter positieve verwachtingen van de patiënt tot positieve klinische resultaten kunnen leiden, ook al is het toegediende middel zelf inactief.

Betekenis en oorsprong van het woord placebo

Het woord ‘placebo’, wat in het Latijn letterlijk ‘ik zal behagen’ betekent, verwijst oorspronkelijk naar een vleier of iemand die anderen naar de mond praat. In medische termen is een placebo echter een middel zonder werkzame bestanddelen, voorgeschreven of gegeven om de suggestie te wekken van een bepaalde behandeling. De term kwam in de 18e eeuw in zwang in de Engelse medische literatuur, waar het al snel onderdeel werd van wetenschappelijk onderzoek om de echte effecten van medische interventies te testen.

Het gebruik van placebo’s in de moderne geneeskunde

In de moderne medische en farmacologische studiecontext zijn placebo’s cruciaal bij het uitvoeren van betrouwbaar onderzoek, voornamelijk door middel van dubbelblind en placebogecontroleerd onderzoek. Deze methodologie houdt in dat noch de deelnemers noch de onderzoekers weten wie de werkzame behandeling krijgt en wie het placebo, daarmee de invloed van verwachtingen en de subjectieve ervaring van welzijn minimaliserend. Tevens draagt dit bij aan de objectieve beoordeling van de effectiviteit van nieuwe of bestaande medicijnen en therapeutische benaderingen.

De impact van placebo’s strekt zich uit tot het natuurlijke beloop van ziekteprocessen en kan het natuurlijke verloop van een aandoening beïnvloeden door aspecifieke effecten die worden opgewekt door de behandeling. Hierbij is de communicatie tussen zorgverlener en patiënt fundamenteel, aangezien het duidelijk is geworden dat niet alleen de substantie, maar ook de context en presentatie van de behandeling invloedrijk kan zijn.

Deze fenomenen, positief en negatief, onderstrepen het belang van voortgezet wetenschappelijk onderzoek naar de complexe dynamiek tussen verwachting, perceptie, en genezingsprocessen. Tegelijkertijd bewijst het de kracht van de geest in relatie tot het lichaam en de rol die de placebo speelt in de daadwerkelijke uitkomsten van medische behandelingen in de dagelijkse praktijk.

Aspecifieke effecten van het placebo-effect

Het placebo-effect omvat niet alleen de positieve uitkomsten door hoge verwachtingen, maar ook aspecifieke effecten die niet direct gerelateerd zijn aan de specifieke werking van een behandeling. Deze effecten kunnen resulteren in zowel fysieke als psychologische reacties en zijn een belangrijk onderdeel van het onderzoek nodig om het volledige potentieel van een behandeling te begrijpen. Aspecifieke effecten omvatten een verandering in symptoomperceptie, mood verbetering, en zelfs fysiologische reacties zoals veranderingen in hartslag of bloeddruk, allen geïnitieerd door de patiënt’s geloof in de behandeling.

Het ontrafelen van de aspecifieke effecten is essentieel in klinische praktijk en wetenschappelijk onderzoek, omdat ze bijdragen aan het natuurlijke beloop van het herstel en ons helpen te begrijpen hoe lichaam en geest interactief werken binnen het genezingsproces.

De invloed van context en rituelen op het placebo-effect

Het placebo-effect wordt sterk beïnvloed door de context en de rituelen rondom een behandeling. Sterker nog, dergelijk onderzoek toont aan dat hoe een behandeling wordt gepresenteerd – of het nu om een daadwerkelijke of placebo-behandeling gaat – invloed kan hebben op de ervaring en verwachtingen van de patiënt. Zo kan een tablet in een heldere verpakking of een injectie toegediend door een zorgprofessional in een witte jas het placebo-effect versterken door het wekken van positieve verwachtingen.

De ceremonie van de behandeling, inclusief de kamer waar het plaatsvindt, de aandacht die de patiënt ontvangt, en het vertrouwen in de deskundigheid van de behandelaar, kan allemaal bijdragen aan het placebo-effect. Het begrijpen en benutten van deze invloeden kan de gevolgen van behandelingen in de dagelijkse praktijk versterken.

Het belang van de relatie tussen patiënt en behandelaar voor het placebo-effect

De interactie tussen een patiënt en een behandelaar speelt een sleutelrol in het placebo-effect. Een positieve, ondersteunende relatie kan de verwachtingen van de patiënt verhogen, wat kan leiden tot betere therapeutische uitkomsten. Dit noemt men ook wel het positieve verwachtingseffect. Patiënten die geloven dat hun behandelaar competent en zorgzaam is, kunnen significant betere resultaten ervaren door het placebo-effect dan diegenen zonder deze overtuiging.

De communicatiestijl van de behandelaar, hun warming-up zowel verbaal als non-verbaal, en de geboden bemoediging zijn allemaal aspecten die kunnen bijdragen aan de effectiviteit van het placebo. In lijn met dit concept, toont wetenschappelijk onderzoek aan dat negatieve interacties met behandelaren of negatieve verwachtingen het tegenovergestelde effect kunnen hebben, bekend als het negatief verwachtingseffect, en zelfs herstel kunnen belemmeren.

In de klinische praktijk is het daarom van belang dat zorgverleners het potentieel van hun interacties met patiënten erkennen en optimaliseren om zo de best mogelijke gezondheidsresultaten te bevorderen.

Het placebo-effect in de dagelijkse praktijk

Het placebo-effect neemt een bijzondere plaats in binnen de medische en therapeutische wereld. De kracht ervan manifesteert zich doordat patiënten positieve resultaten ervaren, zelfs in de afwezigheid van een actieve behandeling. In de dagelijkse praktijk kan het placebo-effect een steun zijn in het genezingsproces, mits zorgprofessionals zich bewust zijn van de invloed die het kan hebben op hun patiënten.

De wijze waarop een behandeling wordt aangeboden en de verwachtingen die hiermee gecreëerd worden, spelen een cruciale rol. Een behandelaar die oprecht steun biedt en vertrouwen uitstraalt, kan het genezend effect van een therapie versterken, zelfs als deze placebogecontroleerd is.

Een doordachte inzet van het placebo-effect vereist een subtiele benadering, waarbij oprechte aandacht voor de patiënt en diens perceptie van de behandeling centraal staan.

Het herkennen en gebruiken van het placebo-effect in de behandeling van patiënten

Als het gaat om het herkennen en gebruiken van het placebo-effect in de behandeling, wordt het belang van positieve verwachtingen en het vertrouwen in de zorgverlener onderstreept. Zorgprofessionals kunnen dit positieve verwachtingseffect benutten door:

• Zorg te dragen voor een degelijke communicatie met de patiënt.
• Een omgeving te creëren die bijdraagt aan positieve verwachtingen.
• De patiënt te informeren over de mogelijk positieve uitkomsten van een behandeling zonder valse hoop te geven.
• Te luisteren en empathie te tonen, wat het vertrouwen versterkt.

Het effectief inzetten van het placebo-effect vraagt om een delicate balans tussen het scheppen van optimistische verwachtingen en het behouden van integriteit en professionaliteit.

Het omgaan met het natuurlijke beloop van ziekten in relatie tot het placebo-effect

De interactie tussen het natuurlijke beloop van een ziekte en het placebo-effect is complex. Terwijl sommige aandoeningen vanzelf over kunnen gaan, kan het placebo-effect deze natuurlijke genezingsprocessen beïnvloeden door de patiënt een gevoel van proactieve betrokkenheid en controle te geven.

Professionals in de gezondheidszorg kunnen:

• Blijven monitoren en ondersteunen van de patiënt door het ziekteproces.
• Het erkennen en respecteren van het natuurlijke verloop van de ziekte.
• Verwachtingen realistisch managen met aandacht voor het welzijn van de patiënt.

Het bewust inzetten van het placebo-effect kan zo helpen om het algeheel welbevinden van de patiënt tijdens het natuurlijke beloop van de ziekte te bevorderen.

Het natuurlijke verloop versus het placebo-effect

De termen “natuurlijke verloop” en “placebo-effect” zijn essentieel in medisch-wetenschappelijk onderzoek en klinische praktijk. Het “natuurlijke verloop” verwijst naar de ontwikkeling van een aandoening over tijd, zonder enige vorm van behandeling. De aandoening kan verbeteren, stabiliseren of verslechteren, afhankelijk van de aard van de ziekte.

In tegenstelling hiermee staat het “placebo-effect”, dat beschrijft hoe de positieve verwachtingen van een patiënt kunnen leiden tot positieve effecten of resultaten, zelfs als de behandeling geen actieve therapeutische ingrediënten bevat. Dit psychologische fenomeen moet onderscheiden worden van de daadwerkelijke effectiviteit van medische interventies.

Tabel: Vergelijking Natuurlijke Verloop vs. Placebo-effect

Dubbelblind en placebogecontroleerd onderzoek is cruciaal om deze twee concepten te scheiden en de echte effectiviteit van behandelingen vast te stellen. Het verschil herkennen is belangrijk, omdat zowel over- als onderschatting van effecten misleiding in de dagelijkse praktijk kan veroorzaken. Wetenschappelijk onderzoek blijft noodzakelijk om beide fenomenen te begrijpen en een basis te vormen voor effectieve behandelingen.

Negatieve verwachtingseffecten

Negatieve verwachtingseffecten, ook bekend als het nocebo-effect, vindt plaats wanneer negatieve verwachtingen van de patiënt leiden tot slechtere uitkomsten tijdens een behandeling. Het is het tegenovergestelde van het placebo-effect, waarbij positieve verwachtingen positieve effecten op de gezondheid kunnen hebben.

Tabel: Placebo versus Nocebo

In de klinische praktijk en tijdens wetenschappelijk onderzoek, zoals dubbelblind en placebogecontroleerd onderzoek, is het belangrijk om rekening te houden met deze negatieve verwachtingseffecten. Ze kunnen de gevolgen van behandelingen significant beïnvloeden en zo de positieve resultaten verminderen.

Vaak wordt er gedacht dat enkel het actieve bestanddeel van een behandeling verantwoordelijk is voor het herstel, maar onderzoek nodig heeft aangetoond dat de verwachting van de patiënt een krachtig effect kan hebben op het natuurlijke verloop van de aandoening. Daarom is het essentieel om deze aspecifieke effecten te begrijpen en te beheren in de dagelijkse praktijk.

Beheer van negatieve verwachtingen kan onder meer bestaan uit educatie van de patiënt en afstemming van hun verwachtingspatroon om de negatieve psychologische gevolgen te minimaliseren.

Hoe groot is het placebo-effect bij sportprestaties?

Een recente meta-analyse laat zien dat sporter beter presteren als gevolg van een placebo [1]. Dit effect is duidelijk groter dan de controle groep. Verder kwam uit deze studie dat het tegenovergestelde ook waar is. Een negatieve verwachting kan ook leiden tot slechtere prestaties. Populair gezegd: ‘Angst maakt ziek’. Oftewel dat onderzoekers vertellen dat een bepaalde pil (zonder inhoud) slecht is voor prestaties, leidt dit ook tot verminderde sportprestaties [1]. Dit wordt ook wel het nocebo-effect genoemd.

Aanvullend kwam een meer recente studie uit die liet zien dat sporters die het gevoel hadden dat ze in een speciale interventiestudie zaten sterker werden dan de controlegroep die niet dit bericht kregen. Kortom, diegene die dachten dat ze een speciale programmering werden duidelijk sterker op de 1rm squat test [2]. Sprint- en spiermetingen verschilden niet tussen de controlegroep en placebogroep. Mogelijk is het placebo-effect dus ook van toepassing bij krachtsport.

Dit is niet het enige onderzoek wat dit laat zien. Een ander ouder onderzoek geeft aan dat kracht een placebo mogelijk net zo effectief is als doping.

Het betreffende onderzoek bestond uit 11 powerlifters die op nationaal niveau presteerden. De atleten kregen eigenlijk een saccharinepil (oftewel: suiker), terwijl ze te horen kregen dat de pil anabole steroïden bevatte [3].

Je raadt nooit wat er gebeurde… Er werden gelijk nieuwe persoonlijke records gezet met een verbetering tot wel 5%! Dit is heel veel progressie, als je nagaat dat deze atleten al jaren ervaring hebben met krachttraining.

Vervolgens kreeg de ene groep (van 6 atleten) zogenaamd nog meer doping, terwijl 5 anderen te horen kregen dat ze al die tijd een placebo hadden ingenomen.

Het interessante was dat de groep die wist dat ze een placebo kreeg, terugviel in kracht. Ze waren zelfs niet meer in staat om de nieuwe persoonlijke records van de 2 weken ervoor te halen.

De andere 6 atleten kregen te horen dat ze nog een hogere dosis doping kregen. Vervolgens werden ze nóg sterker.

Hoe kan een placebo zo veel effect hebben?

Waarschijnlijk heeft dit te maken met de sterke overtuiging die de atleten hadden over de werking van doping. Zo bleek namelijk tijdens de interviews dat veel atleten de verwachting hadden dat doping een extreem effectief middel is om spiermassa mee op te bouwen.

Natuurlijk zitten er wel wat haken en ogen aan deze studie. Waaronder de kleine steekproef en het gebrek aan een controlegroep.

Daarnaast heeft doping wel zeker een effect op prestatieverbetering… Maar het is belangrijk om je te realiseren dat sommige prestatievoordelen ook door bepaalde verwachtingen komen.

Disclaimer: Wij raden het gebruik van doping ten zeerste af, omdat hier veel gezondheidsnadelen aan kleven. Ben je dit toch van plan? Neem dan contact op met je huisarts.

Jeroen van der Mark, MSc.

Onderzoeker en docent

Jeroen van der Mark is een hybride atleet en heeft recent een bodybuilding show gecombineerd met een volledige triatlon. Oftewel de twee uiterste. Daarnaast is hij docent van de nieuwe voedingscursus en coach van FIT.nl. Hij heeft zowel een universitaire als coachingsopleiding afgerond. De afgelopen jaren heeft hij duizenden mensen online en face to face succesvol geholpen om meer uit hun sport en leven te halen. Zijn passie is de wetenschap achter leefstijl, voeding en krachtsport uit te zoeken en te doceren via video's, podcast & artikelen op FIT.nl. Verder is hij schrijver van de (school)boeken de FIT Methode & SLANKER. Lees meer