Interview met hoogleraar Sander Kersten

Vandaag een interessant interview met hoogleraar Sander Kersten. Sander heeft jarenlang onderzoek gedaan naar de rol van erfelijkheid bij overgewicht. Meer hierover lees je in dit interview.

Kunt u kort vertellen wie u bent en waar uw passie vandaan komt om onderzoek te doen naar voeding en metabolisme?

Mijn naam is Sander Kersten. Ik ben hoogleraar voeding, metabolisme en genomics aan de Wageningen Universiteit. Ik ben al van jongs af aan gefascineerd door het metabolisme van de mens.

In eerste instantie ben ik vanuit de krachtsport geïnspireerd geraakt, door verhalen in fitnessbladen destijds. Dan hebben we het over de begin jaren 80. Ik ben zelf al op 12-jarige leeftijd begonnen met krachttraining.

Wat mij bijzonder fascineert is hoe het metabolisme op moleculair niveau werkt. Dus hoe die regulatie van het metabolisme in elkaar zit. En dan met name hoe het vet- en cholesterolmechanisme gereguleerd wordt.

Tijdens een lezing voor Studium Generale licht u toe dat de energiebalans normaal gesproken heel goed werkt om op gewicht te blijven of af te vallen.

Kunt u uitleggen waarom de hongerregulatie verschilt tussen personen? En welke invloed dat heeft op het feit of mensen wel of niet compenseren voor een energie-overschot, dus wanneer ze een keer te veel hebben gegeten?

Voor bijna alle eigenschappen van de mens bestaan er grote individuele verschillen. Of het nou gaat over hoe we met het verwerken van informatie omgaan, of hoeveel talent we hebben voor bepaalde sporten. Dit geldt ook voor het gebied van honger en verzadiging

Belangrijk hierbij is om te benoemen dat het proces van honger en verzadiging wordt gereguleerd door talrijke factoren. Sommige zitten in het bloed, anderen spelen meer lokaal in de hersenen. Al deze factoren kunnen per persoon minder goed of juist beter functioneren. En dat kan uiteindelijk bepalen of iemand meer of minder eetlust heeft.

Als je weet dat al deze factoren van invloed zijn op de eetlust, dan is het wel fascinerend om te zien dat het mechanisme toch redelijk nauwkeurig werkt. Mensen eten over een periode van een jaar heel veel, maar komen in die periode grofweg slechts een halve kilogram aan.

Vanuit dat oogpunt denk ik dat het mechanisme wel goed werkt, maar bij een flink aantal mensen helaas niet goed genoeg.

U benoemt in dezelfde lezing dat er onderzoek is gedaan naar maaltijdconsumptie. Mensen blijken tot wel 4300 kilocalorieën per dag te kunnen overcompenseren. Wat hieruit ook naar voren kwam is mensen met een bepaalde genafwijking veel meer overeten.

In hoeverre is gekeken of het type voedingsmiddel ook van invloed is hierop? Van havermout met kwark zit je veel sneller vol dan van chocola, waardoor je door het eten van dat laatste sneller uit de bocht vliegt qua calorie-inname. Hoe denk u hierover?

Het is absoluut zo dat voedingsmiddelen in verschillende mate verzadigend werken. Het is bijvoorbeeld bijzonder lastig om aan te komen met voeding die grotendeels bestaat uit groenten en fruit. Dat is niet heel verrassend. Wat wel interessant is, is dat als zelfs de samenstelling van het voedingsmiddel identiek is er een groot verschil ontstaat in calorie-inname door de mate van vloeibaarheid van het voedingsmiddel.

Mijn collega Guido Camps heeft bijvoorbeeld een proef gedaan waarin hij mensen een shake liet drinken. De shake was ofwel heel dik of heel dun; een soort yoghurt of een soort melk. Na consumptie van de dikke shake zaten mensen veel voller. Terwijl de samenstelling wél gelijk was, qua koolhydraten, eiwitten en vetten.

Een ander voorbeeld is het verschil tussen het opeten van een kilo druiven en het drínken van diezelfde kilo druiven nadat je deze met de blender tot een smoothie hebt gemaakt. Zodra de druiven in de blender zijn geweest drink je het veel sneller op en consumeer je daardoor meer druiven en dus calorieën.

Genen en overgewicht

U benoemt in dezelfde lezing dat het zogenaamde FTO-gen mensen kwetsbaar maakt in onze huidige dikmakende omgeving, waarin het ons moeilijk wordt gemaakt om bij snacks weg te blijven.

Kunt u iets meer over toelichten welke rol genen een spelen bij overgewicht?

Bijna elke eigenschap van de mens wordt gedeeltelijk genetisch bepaald. Bijvoorbeeld je huidskleur, oogkleur, haarkleur en lengte. Bij intelligentie geldt dat wat minder.

Ook bij lichaamsgewicht spelen genen een rol. Maar het draait niet alleen om genen, ook de omgeving speelt een grote rol. Een bekende uitspraak is niets voor niets “genetics load the gun, the environment pulls the trigger”. Want de genen die we hebben zijn de afgelopen decennia niet veranderd, maar mensen zijn wel dikker geworden. De verleidelijke omgeving speelt hierbij een belangrijke rol.

Maar er zijn wel mensen die veel gevoeliger zijn voor de omgeving dan een ander. Dit verschil is waarschijnlijk voor een groot deel toe te schrijven aan genen.

Wat zijn de grootste ontdekkingen op dit gebied?

De ontdekking van de rol van genetica is begonnen met het vergelijken van tweelingen. Daarbij vergelijkt men eeneiige tweelingen met elkaar zo en zag men dat zo’n tweeling vaker hetzelfde gewicht hebben. Daarmee kan je concluderen dat erfelijkheid een rol speelt. Maar hiermee was nog niet duidelijke welke specifieke genen een rol spelen.

25 jaar geleden is er een doorbraak gekomen binnen de genetica van overgewicht. Toen heeft men het hormoon leptine ontdekt. Onderzoekers zagen bijvoorbeeld bij een klein aantal extreem zware mensen (met een BMI van over de 70) dat er bij hen sprake was van een defect was in het leptine-gen. Bij deze mensen werkt het hele verzadigingsmechanisme in de hersenen niet goed, waardoor zij extreme vraatzucht hebben.

Intussen zijn er 6 genen waarvan bekend is dat een defect ervan tot extreme honger leidt. Maar dit verklaart nog niet het gegeven dat de helft van de mensen overgewicht heeft.

Er zijn andere genetische veranderingen die veel meer voorkomen. De defecten die te zijn zijn bij dat soort veel voorkomende genetische variaties hebben een veel kleinere impact. Het FTO-is een gen waarin een veel voorkomende variatie zit. Over de hele linie gezien komt naar voren dat mensen die van beide ouders de ongunstige variant van het FTO-gen hebben geërfd gemiddeld 3 kilo zwaarder zijn.

Maar als je de ongunstige variatie van het FTO-gen hebt wil dit nog niet zeggen dat je gelijk voorbestemd bent om dik te worden.

Waardoor zorgt de variatie in het FTO-gen voor overgewicht?

Het FTO-gen is nog een groot mysterie. Waar het op inwerkt weten we nog niet. Heel waarschijnlijk eten mensen met de ongunstige variant van het FTO-gen iets meer en neigen ze ook naar meer energiedichte voedingsmiddelen zoals suikerrijke en/of vetrijke producten.

Dit zou kunnen komen doordat ze net wat trager verzadigen. Dit effect is niet zo groot, zodat het niet in het oog springt. Maar als je dat bij elke maaltijd doet, dan telt dat toch en tikt dat aan.

In mijn ogen draait slank zijn niet om wilskracht. Je hebt namelijk als slank persoon mazzel, omdat je van nature eerder verzadigd bent. Het zit dus niet in het feit dat je meer zelfcontrole hebt, al denken slanke mensen dat vaak zelf wel.

Het is natuurlijk een ander verhaal als je met de ongunstige variant van het FTO-gen een heel strak en gespierd lichaam weet aan te meten. Dan speelt wilskracht wel degelijk een rol.

Zijn er nog meer variaties in genen die een effect hebben op gewicht?

Naast het FTO-gen zijn er nog talloze andere variaties in onze genen die een effect hebben op verzadiging en het lichaamsgewicht. De schatting is dat dit er wel 100 of meer zijn. Van een hoop van die genen weten we nog weinig over de werking. Maar het lijkt het erop dat het merendeel van de erfelijke factoren die invloed hebben op overgewicht via de hersenen en het verzadigingsgevoel lopen.

In hoeverre klopt dat het mensen een trage stofwisseling hebben?

Op grond van de huidige kennis ondersteunt de wetenschap niet dat mensen aanleg tot overgewicht hebben vanwege een trage stofwisseling. Maar bij wetenschap moeten we wel een slag om de arm houden. Wetenschap is namelijk altijd een momentopname.

Een recent muizenonderzoek heeft aangetoond dat wanneer de gezonde darmflora van een obesogene muis overgeplaatst werd naar een gezonde muis, de gezonde muis vervolgens aankwam in gewicht. Ook hoogleraar Van Rossum noemt in een lezing dat sommige antibiotica de darmbacteriën beïnvloeden en op die manier obesitas kan uitlokken.

Wat is er op dit moment bekend over dit onderwerp? En hoe beïnvloedt de darmflora het energiegebruik en de eetlust?

De darmbacteriën worden met alles in verband gebracht en dat loopt een beetje uit de hand. Er worden nu te snel conclusies getrokken en verbanden gemaakt die nog niet zo veel betekenen.

De verbanden die er zijn, zijn interessant, maar je wilt uiteindelijk kunnen aantonen dat de darmbacteriën oorzakelijk bijdragen aan overgewicht. Oftewel wat je idealiter wilt zien is dat je door de darmbacteriën te veranderen overgewicht kan bestrijden of verergeren.

In proefdieren zijn daar steeds sterker wordende aanwijzingen voor. Maar of dat ook geldt voor mensen is nog niet goed duidelijk. Het is tot nu toe alleen aangetoond dat de darmbacteriën vaak anders zijn bij mensen met overgewicht vergeleken met die van mensen zonder overgewicht.

Kinderen die in de hongerwinter zijn geboren, hebben meer kans op overgewicht en diabetes.

Kunt u verklaren hoe dit kan? Wordt je motor zuiniger door eerdere periodes van schaarste of heeft het vooral te maken met de behoefte aan energie-inname?

Het merendeel van de studies over dit onderwerp zijn gedaan bij dieren. De moeders krijgen hierbij iets te weinig te eten en dan kijk je of de nakomelingen van de muizen een verhoogde kans hebben om dik te worden.

Men ziet hierbij dat deze nakomelingen inderdaad meer kans hebben op overgewicht. Mijn vermoeden is echter wel dat de studies die geen effecten laten zien in minder hoogstaande tijdschriften of helemaal niet worden gepubliceerd. Dit noemt men ook wel de publication bias.

Nu wil je natuurlijk ook weten wat het effect is bij de mens. Hier is nog weinig onderzoek naar gedaan, omdat dit niet ethisch is. Het enige wat we tot nu toe aan onderzoek hebben is die beroemde studie naar de hongerwinter.

Wat zou er kunnen gebeuren als een foetus in de baarmoeder wordt blootgesteld aan een energietekort?

Er zijn aanwijzingen dat bij ondervoeding veranderingen in het DNA plaatsvinden die blijvend zijn. Die kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat je later meer eetlust hebt, efficiënter met energie omgaat of dat je glucosestofwisseling verandert. Of deze effecten ook daadwerkelijk optreden bij mensen is niet duidelijk.

Diëten en de toekomst

Als veel mensen het moeilijk vinden om in te schatten of ze genoeg hebben gegeten om op gewicht te blijven, waarom is diëten dan volgens u geen goede oplossing?

Diëten is zoals het nu wordt aangepakt werkt niet, althans onvoldoende. Een uitzondering daargelaten. Maar tegenover elk succesverhaal zijn er 20 mensen die het niet lukt om af te vallen.

Ik ben de laatste die pretendeert een oplossing te hebben voor dit probleem. Ik denk wel dat de juiste oplossing voor elk individu anders is. Wat gebeurt is dat mensen vaak te veel eten, maar de reden waaróm dat gebeurt is voor elke persoon verschillend. Dus is ook de oplossing voor elke persoon verschillend.

Bij de ene persoon gaat het erom dat diegene de verleidingen uit de omgeving weghaalt. En bij de ander zijn er weer andere facetten die een rol spelen. En daarom moet je een hoop proberen: wat werkt wel en wat niet? Dit kan zonder of met begeleiding van een goede coach die hart heeft voor de zaak en geïnteresseerd is in de persoon.

Daarnaast ligt de oplossing niet alleen op individueel niveau. Er zijn natuurlijk ook allerlei ontwikkelingen gaande om de samenleving te veranderen. Dan kom je meer bij de rol van de overheid. Een linkse gedachte is dat de overheid medeverantwoordelijk is voor het ontstaan van dit probleem. Dus de overheid moet ook een rol op zich nemen om dit probleem op te lossen. Denk bijvoorbeeld aan de verandering van voedselaanbod in schoolkantines.

Maar willen wij dat de overheid ons eetgedrag gaat sturen? Je kunt dan denken aan dat de overheid beslist of er wel of geen fastfoodrestaurant in een bepaalde straat komt. Dit zijn ingewikkelde vraagstukken.

Hoe denkt u dat in de toekomst oplossingen voor overgewicht eruit gaan zien?

Ik denk dat er steeds meer onderzoek gedaan zal worden naar hoe de overheid gezond gedrag kan sturen en beïnvloeden.

Uiteindelijk zullen we moeten accepteren dat het probleem zal blijven bestaan. Maar gelukkig kun je ook met overgewicht nog steeds gezond zijn. Ik denk dat het belangrijk is om verder onderzoek te doen naar hoe we onze metabole gezondheid kunnen verbeteren, zonder dat dit perse gepaard moet gaan met gewichtsverlies.