Interview met dieetpsycholoog Heleen Ligtelijn

Vandaag een interview met Heleen Ligtelijn. Ze is dieetpsycholoog met een eigen praktijk en een veelgevraagd deskundige op tv en door andere media. Met haar kennis en ervaring helpt ze mensen bij het veranderen van hun eetgedrag. Wij vroegen haar naar haar visie over afvallen en de psychologie en aanpak van eetgedrag.

Wat houdt het werk van een dieetpsycholoog precies in?

Als dieetpsycholoog help ik mensen bij het veranderen van hun eetgedrag. Niet door ze te vertellen wat ze wel en niet zouden moeten eten, maar door te kijken naar de oorzaak van ongezond gedrag en te onderzoeken waarom het hen niet lukt om gezonde eetgewoonten vol te houden. Ik kijk dus niet naar voeding, maar neem de psychologie van eetgedrag onder de loep.

Ik heb ooit in de verslavingszorg gewerkt. Vanuit die achtergrond is ook het idee voor mijn praktijk ontstaan. Als ik mijn cliënten vertel dat iemand water zou moeten drinken in plaats van bier, dan snapt iedereen dat ik daarmee zijn probleem niet oplos. Dit is feitelijk wel wat er heel veel gebeurt bij mensen die met eten worstelen. Ik wil niet zeggen dat iedereen met een eetprobleem een verslaving heeft. Mensen weten prima dat ze beter geen zak chips open kunnen trekken, maar het is zo moeilijk om het te laten. Dat stukje heeft niet zo veel te maken met kennis over koolhydraten, vetten en eiwitten. Maar zit veel meer in een bepaalde eetbehoefte die niet rationeel (functioneel) is. Ik vind het heel leuk om hier wat aan te kunnen doen en ook belangrijk dat dit meer bekend wordt.

In hoeverre verschilt uw aanpak met die van een diëtiste?

Diëtisten gaan het vooral hebben over voeding. De meeste mensen die ik begeleid, weten hoe ze moeten eten. Daar hoef je weinig meer over te vertellen. Dat zal echt een herhaling zijn van kennis die ze al in huis hebben. Waar ik naar op zoek ga met mensen is: wanneer ga je nou de fout in? Wat zijn nou de momenten dat je gaat eten, terwijl je je dondersgoed realiseert dat je dat beter niet kunt doen? Of dat je in iedere geval achteraf dat best wel snapt. En dan gaan we op zoek naar wat daar nou de oorzaken van kunnen zijn. En vooral: hoe kunnen we dat doorbreken en oplossen?

Dit laatste doel is ook heel anders dan bij een diëtiste. Een diëtiste zal vaak streven naar een relatief gezond BMI. Ik kijk veel meer naar: waar je baal je nou van? Als jij in het weekend los wil gaan en je kiest daarvoor en je hebt daar geen problemen mee, dan kunnen we bepaalde ongezonde patronen ook instandhouden. Het gaat dus veel meer om gedragspatronen: “waarom eet je?”, “wanneer eet je?”, “heeft het een functie: ja of nee?”. Oftewel, hoe kunnen we het eetgedrag zo aanpakken of aanpassen zodat de cliënt er mee geholpen is?

In hoeverre houden schuldgevoelens en schaamtegevoelens het ongezonde eetgedrag in stand?

Het bijzondere is dat mensen het succes toeschrijven aan een dieet. Denk aan uitspraken zoals: “Wat een geweldig dieet.” En als het na een langere tijd ontploft, vinden ze dat hun eigen schuld. Het is ook niet zo gek. Het is belangrijk om mensen duidelijk te maken dat het ook niet jouw schuld is dat je het niet hebt volgehouden. De diëten die mensen met zwaar overgewicht volgen zijn eigenlijk bijna altijd gedoemd om te mislukken. Dat heeft weinig met de persoon te maken. Dat zou voor bijna iedereen gelden. Terwijl mensen het falen vaak wel aan zichzelf toeschrijven. Bijvoorbeeld door te stellen: “ik heb het weer niet volgehouden”, tot: “wat ben ik toch een kansloos figuur”. Daarnaast kan diëten schadelijk zijn voor je zelfvertrouwen. Voor veel mensen is na een aantal mislukte afvalpogingen de gedachte “ik kan het niet”, of “het heeft toch geen zin”, geen optie meer, maar bijna een feit geworden. Het is dan lastig om mensen weer het vertrouwen te geven of het geloof te geven dat er kans is op succes.

Aan de andere kant komen mensen bij mij. Dit wijst op een bepaalde vorm van hoop. Maar in heel veel gevallen is het heel lastig om daar doorheen te prikken, omdat mensen zich in de loop van de tijd ook heel prettig zijn gaan voelen bij de gedachte van “nou het heeft toch allemaal geen zin”. Dat falen wordt door mensen echt gezien als een onderdeel van zichzelf. En die gedachte “ik kan het toch niet” kan ook belonend werken. Want als jij jezelf er van overtuigt dat het toch een kansloze missie is, dan kan je net zo goed die zak chips opentrekken. En dat heeft natuurlijk een hele directe belonende functie. In je hersenen zie je het beloningssysteem dan ook direct opvlammen.

Die negatieve gedachten als “ik kan het toch niet” worden vaak heel direct beloond met eten. Wat er uiteindelijk tot kan leiden dat die negatieve gedachten over hun zelf heel erg diep verankerd komen te liggen in hun bewustzijn. Dan is het lastig om mensen daar anders naar te leren kijken.

Welke behandelmethode past u toe?

De basis binnen mijn behandelwijze is de schematherapie. Heel veel van mijn behandeltechnieken komen uit de verslavingszorg, aangevuld met kennis over dieet en eetgedrag. De mechanismen achter beide problematieken lijken namelijk heel erg op elkaar. Daarnaast wordt de behandelwijze verder bepaald aan de hand van wat er speelt bij de cliënt. Sommige mensen hebben disfunctionele (irrationele) gedachten, die het eetgedrag sterk kunnen beïnvloeden. Anderen hebben dat niet. Dan pak je het veel meer op gedragsmatig niveau aan. Je kijkt dan veel meer naar impulsbeheersing. Bijvoorbeeld: ik kom vanavond weer op de bank terecht. Dus we weten: daar wordt het moeilijk. Ik leer mensen dan om zich in te houden. Als je dat maar structureel succesvol doet, dan kan op een gegeven moment ook die drang wegzakken of langzaam slijten.

Wat voor hulpvragen komt u tegen? Kan iedereen die graag hulp wil bij afvallen zich bij u melden?

Veel mensen die bij mij komen willen afvallen. Wat daarbij heel erg speelt, is dat mensen een continue strijd voelen met eten. Dat iedere hap die ze nemen bepaalde schuldgevoelens oplevert. Al dat soort gedachten zijn belastend. Als mensen dat maar kwijt zijn, dan is het al geslaagd. Het mooie is dat als je dat aanpakt dat het gewichtsverlies daar vaak een gevolg van is. Terwijl gewichtsverlies niet het primaire doel is van de behandeling. Eigenlijk pak ik altijd het onderliggende probleem aan. Waardoor heel die storm aan gedachten en obsessie rondom eten verdwijnen. En dat is het grote verschil met als je met een sommetje aan de slag gaan zoals bij BMI en energiebehoefte berekenen. Ik kijk naar waarom iemand niet afvalt. Wat ligt er aan ten grondslag? En vervolgens pakken we de oorzaken aan. Als gevolg daarvan zullen ook vaak de kilogrammen verdwijnen.

Erik: Het algemene advies dat je vaak op internet ziet is: “wil je afvallen, dan zul je minder calorieën moeten eten dan je nodig hebt en iets meer moeten bewegen.”

U geeft aan dat het bij afvallen vooral gaat om waarom je eet, in plaats van wat je eet. Dit is wat anders dan het algemene advies dat je vaak voorbij ziet komen. Kunt u dit toelichten?

Ik ga niet vertellen wat je eet, maar wel: waarom eet je nou eigenlijk? Er zijn namelijk twee functionele redenen om te eten. Dat is om je lijf te voeden en daarnaast heeft eten een bepaalde sociale functie. Deze sociale functie kun je ook niet wegslaan uit de maatschappij. Dat is ook waar bepaalde diëten de plank misslaan. Diëten kijken puur naar wat nou het beste is voor je lijf. En vergeten dat mensen het meeste eten met de mensen waar ze van houden. En als je daar aan gaat porren dan kom je al heel snel in de sociale problemen.

Maar als eten geen sociale functie of een voedingsfunctie heeft; al die momenten daarbuiten dat zijn eigenlijk disfunctionele eetmomenten die een andere oorzaak hebben. Dat kan vanuit emotionele aspecten komen, maar dat kan ook zo simpel zijn als een verkeerde gewoonte aangeleerd hebben. Ook dat is heel lastig te doorbreken. Maar daar zijn gelukkig wel technieken voor, om dat makkelijker voor elkaar te krijgen.

We eten vaak omdat het aangeleerd gedrag is en om andere redenen dan omdat we het echt fysiek nodig hebben. Maakt dat het ook lastiger om hongergevoel en het gevoel van trek uit elkaar te halen?

Het hongergevoel en het gevoel van verzadiging is ook rekbaar en als je altijd te veel eet, dan kun je ook steeds meer eten. Het idee van “stop maar als je vol zit”, dat is heel verwarrend, want mensen die te veel eten, zitten ook eigenlijk pas vol als ze veel te veel gegeten hebben. Dus dan moet je eerst dat weer herstellen. Je kan dan ook in het begin vaak niet goed op het gevoel afgaan. Het gevoel is verstoord. Dat zou hetzelfde zijn als je tegen een alcoholist zegt “nou drink maar tot je er genoeg van hebt”. Dan drinkt hij of zij vaak te veel.

Dat zijn daarnaast vaak adviezen van mensen die een heel gezond honger- en verzadigingsgevoel hebben en die nooit problemen rondom voeding hebben gehad. Maar dat advies kan je niet copy-pasten op mensen die een verstoorde relatie hebben met eten. Ik krijg namelijk veel te maken met mensen die altijd honger hebben. Of mensen die zeggen “ik heb nooit honger, maar ik kan altijd eten”.

Daarnaast kunnen ook veel externe prikkels ons gevoel van verzadiging verstoren. Want als je kijkt naar wat nou maakt dat mensen vol zitten, heeft dat veel meer te maken met andere dingen dan alleen hoe vol je maag zit. Visuele prikkels spelen bijvoorbeeld ook een grote rol in verzadiging. Dat zijn veel meer psychologische aspecten dan hoeveel kilocalorieën er nu eigenlijk in bijvoorbeeld een stroopwafel zitten. Calorieën zijn maar één onderdeel die een vol gevoel bepalen.

Erik: Verschillende wetenschappers zijn pessimistisch over het idee dat iemand op eigen kracht in staat is om zijn/haar eetgedrag duurzaam te veranderen. Veel mensen die zijn afgevallen, vallen namelijk weer terug naar hun oude gewicht of worden zelfs zwaarder. Ook vallen mensen die de nodige hulp, van bijvoorbeeld een diëtiste, hebben gekregen vaak weer terug. Hoogleraar Denise de Ridder brengt in haar boek ‘De grote voedselverleiding’ naar voren dat de oplossing daarom vooral gezocht moet worden in het veranderen van de dikmakende omgeving, via sociaal-psychologische interventies (zoals nudging). Als deze omgeving namelijk niet anders wordt ingericht, is er weinig kans dat het probleem wordt opgelost.

Wat is uw visie op het aanpakken van het probleem van overgewicht? Zijn mensen wel met de nodige hulp zelf in staat op een gezond gewicht te blijven? Of is dit vaak dweilen met de kraan open?

Ik ben het eens met het punt dat de omgeving zeker veel invloed heeft. Vergelijk Nederland met Amerika. De omgeving is anders en de mensen zijn dikker. Daar zit zeker een kern van waarheid in. Tegelijkertijd is niet iedereen in Amerika dik. Dus er zitten verschillen tussen mensen. De één reageert anders op de omgeving dan de ander. Daar kan je wat van leren. Sommige dingen zijn misschien aangeboren en anderen hebben meer geluk gehad. Maar er zijn ook manieren waarop mensen hebben geleerd om met verleidingen om te gaan.

Ik denk dat er zeker aandacht aan de omgeving besteed moet worden. Maar ondanks dat een omgeving verleiding biedt, kun je mensen nog steeds steunen om zich er tegen weerbaar te maken. Ik zie dat mensen echt niet allemaal kansloze marionetten van de omgeving zijn. Bepaalde mensen zijn misschien gevoeliger voor verleidingen uit de omgeving. Maar die kun je daar ook in trainen om zich daartegen te verweren. Er zullen ook zeker mensen zijn die je niet kan helpen. Deze mensen zullen bijvoorbeeld alleen in een omgeving waar helemaal geen aanbod is zichzelf kunnen handhaven. Maar dat is een relatief klein percentage van in ieder geval de klantenkring die ik ben tegengekomen. Je kunt er echt wel beter in worden om jezelf staande te houden. De één meer dan de ander. Mensen zijn zwaarder in een obesogene maatschappij dan in een minder obesogene maatschappij. Maar dat wil niet zeggen dat iedereen dan te zwaar is. Met individuele begeleiding kun je mensen echt veel verder helpen. Dus het is een combinatie: aan de ene kant zul je de omgeving het liefst zo gunstig mogelijk maken en aan de andere kant wil je mensen leren om zich beter te wapenen. Aan beide kanten is heel veel winst te boeken.

Daarnaast wordt het juist in een obesogene omgeving nog belangrijker om te leren maat te houden en impulsen te controleren. Vanuit mijn praktijk nemen we de omgeving als een soort van feit. Iedere tankstation is een snoepwinkel. Iedere verjaardag is een eetfestijn. Binnen die context kan je nog steeds heel veel gezonde keuzes maken. En daarbij zie ik dat de mensen die ik begeleid over het algemeen niet te veel eten op verjaardagen. Het zijn vaak mensen die stiekem tussendoor of als ze alleen op de bank zitten veel gaan eten. Dan heeft het overeten vaak een andere reden dan bij verjaardagen waarbij eetverleidingen voor je neus staan.

Wat zijn de belangrijkste tips die u mensen mee wilt geven om af te vallen en op gewicht te blijven? En hoe kan het boek ‘Op dieet? Doe normaal!’ dat u heeft geschreven daarbij helpen?

Het boek is geschreven als een soort van zelfhulpboek. Je wordt in het boek bewust van waar bij jou nou de knelpunten zitten en hoe je dat specifieke probleem nu kunt aanpakken. Emotie-eten heeft een iets andere aanpak dan bijvoorbeeld wanneer je een gewoonte-eter bent.

Als je zegt “kom eens kort met wat concrete tips”, dan vind ik een paar dingen belangrijk:

Wanneer mensen willen afvallen, gaan ze vaak gewoon calorieën reduceren. Ze kijken vaak allemaal naar hoe dat beter kan. In plaats van dat te doen, kijk eens gewoon naar de vraag “waardoor ben ik nou te zwaar geworden?”. Als je te zwaar geworden bent door het snacken ’s avonds op de bank, dan is het niet zo heel zinvol om je ontbijt of je lunch aan te gaan passen. Dan kan je wel in één keer elke ochtend groene smoothies gaan drinken en dat hoeft niet per se heel erg slecht te zijn. Alleen het probleem bij jou zit hem in die avond. Zet daar nou al je energie op in. Want anders heb je kans dat je alleen maar gefrustreerder wordt rondom dat eten omdat het allemaal ontzettend veel moeite en energie kost. En het echte probleem pak je niet aan. Je bent dan heel erg met symptoombestrijding bezig. Je valt wel af. Je reduceert al die calorieën over de dag, maar aan het echte probleem wordt eigenlijk niks gedaan.

Handhaaf daarom een andere strategie. Pak vooral aan wat mis gaat en werk aan de onderliggende oorzaken. Bijvoorbeeld door te werken aan impulsbeheersing of het anders omgaan met stress. De grote uitdaging is daarbij dat mensen accepteren dat het gewichtsverlies niet in kilogrammen in de week gaat.

Daarnaast kan snel afvallen en gewicht vasthouden vaak gewoon niet op langere termijn. Het levert bij de meeste mensen veel meer ellende op. Niet alleen fysiek, het jojo’en, maar ook mentaal. Het gevoel van het herhaaldelijk falen. Ik zie dat mensen dik zijn geworden door op deze manier met eten om te gaan.

Dus pak alleen aan wat fout gaat en hoe je dat kan doen en hoe je dat kan doorbreken. Over dit onderwerp staan in mijn boek hele concrete handvatten. Op die manier vervallen mensen niet in de gedachten van “wat smeer ik nou op mijn boterham?” of “wat kan ik nou wel eten?”. Nee, jij zit daar op de bank en je hebt een soort van verslavingsachtige hunkering om te gaan eten. Hoe ga je met deze situatie het beste om? In mijn boek leg ik je het uit: ‘Op dieet, doe normaal!’

Het komt erop neer dat mensen meestal gaan kijken naar wat ze eten en vervolgens gaan ze dat vervangen en veranderen. Terwijl je eigenlijk moet kijken naar de vraag waaróm je op dat moment eet. Je hebt eigenlijk al genoeg gegeten, maar je hebt wel behoefte aan eten. Wat zit daar nou achter en hoe los ik dat op?