Gewoonte-discontinuïteit

Een gewoonte-discontinuïteit klinkt ingewikkeld, maar is simpel gezegd een situatie waarbij een oude gewoonte wordt ontwricht, dus doorbroken. Stel je een heel absurde situatie voor. Je rijdt normaal met de auto naar je werk, maar de regering besluit om voor een week het gebruik van de auto te verbieden. Je zult dan op een andere manier naar je werk moeten reizen. Dit is een voorbeeld van een gewoonte-discontinuïteit.

Het unfreeze-change-freeze-model

Een interessant model dat zo’n ontwrichting verklaart is het unfreeze-change-freeze-model van Kurt Lewin.

Volgens deze theorie leven we in een sociale en fysieke omgeving die bestaat uit allerlei krachtenvelden die ons gedrag beïnvloeden. In het Engels ook wel ‘force fields’ genoemd die samen voor een evenwicht zorgen.

Gewoontes vormen volgens hem een heel belangrijk krachtenveld. De invloed van deze krachtenvelden op ons gedrag vindt veelal onbewust plaats (wat het extra lastig maakt om gewoontes te veranderen) ^[1-4].

We eten bijvoorbeeld vaak meer in de nabijheid van anderen en alleen al het zien van van lekker eten kan binnen een fractie van een seconde ervoor zorgen dat je trek krijgt ^[62].

Stel je plaatst een willekeurig persoon in een omgeving vol met verleidingen en een sociale norm waar het normaal is om tijdens verjaardagen veel alcohol te drinken. Diegene wordt dan dus de hele dag blootgesteld aan allerlei drijvende krachten (fysieke omgeving en sociale omgeving) om ongezond te eten.

Stel, diezelfde persoon wil vervolgens een ongezonde eetgewoonte veranderen, dan ontstaat er een aanpassing in het krachtenveld. De onderstaande metafoor van de bal en berg beeldt dit mooi uit.

De metafoor van de bal en de berg

Een handige metafoor die op de theorie van Lewin aansluit is die van de bal en de berg, legt hoogleraar Stef Kremers uit in zijn inaugurele rede ^[5].

Bron: YouTube: https://www.youtube.com/watch?t=781&v=5143ltxafi8&feature=youtu.be

Je kunt het zo zien dat je bij het veranderen van een gewoonte een bal een berg probeert op te duwen. Wanneer een nieuwe gedraging eenmaal een nieuwe gewoonte is geworden dan kom je uit op een nieuw plateau of evenwicht (bovenaan de berg). Op zo’n nieuw plateau moet je er wel goed voor zorgen dat de bal niet naar beneden rolt. Alle krachtenvelden in de omgeving bepalen hoe steil de hellingsgraad is van de berg en hoe gemakkelijk de bal terug rolt.

Maar helaas is een gedragsverandering lastig vol te houden als er nog veel verleidingen en andere (remmende) krachten (zoals sociale druk/of sociale normen) in de omgeving aanwezig blijven. Je kunt hierbij denken aan vrienden die bijvoorbeeld zeggen dat je niet zo ongezellig moet doen als je niet meedrinkt.

Een ander belangrijk krachtenveld dat naar ons idee niet onbenoemd mag blijven is dat er tegenwoordig een sociaal-culturele norm heerst die stelt dat gezondheid en slank zijn verheven is tot een soort van morele plicht waarbij eigen verantwoordelijkheid centraal staat.

Ben je niet slank of ongezond, dan voldoe je niet aan de norm en dan heb je dat aan jezelf te danken, met alle mogelijke negatieve gevolgen van dien. Dit legt filosoof Trudy Dehue uit in haar boek ‘Betere mensen’.

Waarom is dit een probleem?

Deze gedachtegang heeft een veroordelend karakter en legt heel erg de verantwoordelijkheid bij het individu. Anders gezegd komt het er in deze visie op neer dat als je overgewicht hebt, je dit aan jezelf hebt te danken. En ben je slank (en tegenwoordig daarbij ook gespierd) dan is dit te danken aan je eigen inzet.

Deze gedachtegang is veel te kort door de bocht en kan zorgen voor stigmatisering. Een groot gedeelte van de mensen met obesitas voelt zich namelijk geregeld gestigmatiseerd. Ze ervaren bijvoorbeeld dat mensen hen maar dom en lui vinden en een kostenpost voor de maatschappij.

Ook nu, ten tijde van COVID, kwam in het nieuws en verschillende artikelen uitgebreid naar voren dat met name mensen met overgewicht meer risico lopen op COVID. Het advies was weer vaak ongenuanceerd (eet gezonder en val af). Daarbij lees je soms tenenkrommende veroordelende reacties onder dit soort artikelen.

Er heerst een grote onwetendheid over dit onderwerp. Veel mensen met obesitas worstelen namelijk al jaren met hun gewicht en hebben al van alles geprobeerd. Als je dan te horen krijgt of leest dat het je eigen schuld (verantwoordelijkheid) is kan dat schadelijk zijn voor je mentale welzijn, wat weer eetbuien kan uitlokken.

En in de samenleving zijn er genoeg cues aanwezig die een negatief denkpatroon kunnen triggeren. Denk bijvoorbeeld aan het zien van een reclame met een gefotoshopt model waarin wordt beweerd dat je met middel X makkelijk zo’n lijf kunt bereiken.

Zo’n omgeving maakt het klimmen heel moeizaam (van het oude evenwicht af bewegen) en maakt het afdalen heel makkelijk (weer naar de oude situatie terug bewegen).

Het zou je dan ook niet verbazen dat als je wat aan een bestaande situatie wilt veranderen, je volgens Lewin ervoor moet zorgen dat bestaande gewoontes en remmende of negatieve krachtenvelden naar de achtergrond verdwijnen.

Een grote verandering van de fysieke omgeving met daarbij een niet-veroordelende samenleving helpt hier het beste bij.

Wanneer je zo’n verandering hebt doorgemaakt doen oude gewoontes en krachtenvelden veel minder hun werk en sta je meer open om opnieuw je opties te overzien. Of heb je meer de mentale bandbreedte om beter voor jezelf te zorgen.

Maar helaas gaat dat wat lastiger bij eetgedrag, omdat je bijvoorbeeld niet de supermarkt gezonder kunt inrichten. Je kunt het proberen, maar we denken dat je dan al snel de supermarktmanager voor je neus hebt staan en het nieuws haalt.