Interview met hoogleraar Edith Feskens

Het is weer tijd voor een interessant interview. Dit keer met Edith Feskens, hoogleraar voedingswetenschappen  van de universiteit van Wageningen. Lees hier meer over wat Edith ons onder andere te vertellen heeft over de rol die genen spelen bij afvallen en de rol van voedingswetenschap anno 2016.

Hoe kan het dat er tegenwoordig zo wantrouwend tegen de voedingswetenschap aangekeken wordt?

“Er zijn een aantal oorzaken die kunnen bijdragen aan dat er wantrouwend tegen de voedingswetenschappen wordt aangekeken:

Ten eerste moeten wij als onderzoeker beter uitkijken met contacten met de pers.  Zo stond laatst in het AD een interview met een collega, professor Tiny van Boekel. Hij vertelde in dat interview dat natuurlijk voedsel onder bepaalde voorwaarden ongezonder kan zijn dan bewerkt voedsel. De journalist van de AD heeft deze uitspraak helemaal uit de context gehaald. Zo stond er boven de kop van dat artikel: ‘Natuurlijk voedsel is ongezond’. Dit is natuurlijk niet altijd waar en dat had Van Boekel ook niet zo bedoeld.

Maar de journalist wilde met de titel waarschijnlijk scoren. Het is als krant of commerciële partij vaak niet interessant om de wetenschappelijke nuance aan te brengen. Nuance zwakt je verhaal af. Het nadeel hiervan is dit ten koste kan gaan van de geloofwaardigheid van de wetenschap.

Ten tweede is de burger vrij om te zoeken en te lezen wat hij/zij wil. En op internet staat zoveel tegenstrijdige informatie. Via blogs zijn er allerlei ‘voedingsdeskundigen’ die soms heel stellig zijn en claimen te weten wat goed voor je is. De lezer wordt vaak misleid met het selectief gebruik van wetenschappelijke literatuur. Deze voedingsdeskundigen hebben meestal geen kritische kanttekeningen bij hun eigen stellige uitspraken. Want zoals ik al eerder aangaf: nuance verkoopt niet en zwakt je verkoopverhaal af. De opkomst van al die dieetgoeroes en de verschillende stellige meningen werkt voedselverwarring in de hand.

Ten derde claimen veel populaire voedingsdeskundigen dat het Voedingscentrum niet onafhankelijk is en dat het voedingscentrum gesponsord wordt door allerlei bedrijven. Dit kan bijdragen aan dat mensen het idee krijgen dat het Voedingscentrum in een soort complot zit. Maar ook dit is niet waar. Het Voedingscentrum wordt gefinancierd door de overheid en niet door bedrijven”.

Metabolisme

Een aantal jaren geleden werd er in een artikel in de Volkskrant beschreven dat er een onderzoek bekend is waarbij van mensen met een relatief gelijke energie inname de ene persoon meer vetmassa aankomt dan de andere persoon.

In hoeverre is er een verschil in de werking van de stofwisseling tussen mensen? En in hoeverre spelen genetische factoren of gen-voeding-interactie hierin een rol? Vaak wordt de nadruk gelegd op gedrag, zoals te weinig bewegen, te veel eten of onderrapportage en veel minder op de rol van genen.

“15 Jaar geleden kwam er een doorbraak in de moleculaire biologie. Het idee was dat er wel aanwijzingen moesten zijn voor dat onze genen, ons DNA, sterk van invloed zijn op ons metabolisme. Maar die aanwijzingen zijn niet altijd even sterk. Dat komt omdat het niet alléén gaat om genetica. Ons metabolisme wordt ook beïnvloed door voeding, bewegen, stress, medicijngebruik et cetera.

Over hoe de invloed van voeding en genen met elkaar samenhangen, is wel wat meer te vertellen. Zo is in Israël in 2015 een interessant onderzoek gedaan naar personal nutrition. Personal nutrition houdt simpel gezegd in dat mensen onderling anders reageren op bepaalde voedingsstoffen. Een heel duidelijk voorbeeld is dat sommige mensen bijvoorbeeld een notenallergie hebben.

Een ander voorbeeld dat meer gericht is op de bovenstaande vraag is dat bij sommige mensen bij het eten van een pizza het insulineniveau omlaag gaat. Ter verheldering: glucose geeft ons energie en kan via insuline opgeslagen worden als vet of in de spiercellen. Dit wisten we al wel een tijd.

Maar binnen het onderzoek dat uitgevoerd is in Israël hebben de onderzoekers vooral gekeken naar welke variabelen een rol spelen bij personal nutrition. Het onderzoek vond plaats door een glucosemetertje aan te brengen bij de respondenten (bestaande uit gezonde mensen). Daarnaast hebben de onderzoekers allerlei variabelen gemeten zoals slaap, metabolieten in het bloed, en bacteriën in de darm. Uit dit onderzoek kwam een algoritme met 120 factoren naar voren om te voorspellen hoe verschillende voedingsmiddelen bij mensen verschillende effecten bewerkstelligen. Dit onderzoek heeft ons meer inzicht gegeven in de variabelen die een rol spelen bij personal nutrition. Echter staat dit onderzoeksgebied nog in de kinderschoenen. Het is nog lastig om hier concrete aanbevelingen over te doen die meer gericht zijn op individuen.

We kunnen namelijk nog moeilijk grip krijgen op variatie tussen mensen. Wij hopen in de toekomst een sterker algoritme (wiskundig model) te ontwikkelen om preciezer te kunnen voorspellen hoe mensen reageren op voeding en welke voeding bij mensen het beste past.”

Om terug te komen op de vraag:

“Het komt er dus op neer dat het te simpel is om te stellen dat het alleen genen of alleen voeding is. Genen zijn statisch en zijn niet alleen de oorzaak. Genen interacteren altijd met voeding, slaap en lichamelijke activiteit. Je zou dus kunnen stellen dat door onder andere gen-voeding-interactie de ene dikker wordt dan de ander, maar dat dit niet los moet worden gezien van andere gedragingen (zoals bijvoorbeeld bewegen en voldoende slaap). Daarnaast zien we dat er veranderingen kunnen optreden in hoe genen interacteren met voeding. Bijvoorbeeld bij mensen met een insulineresistentie en (pre)-diabetes patiënten (met vaak zwaar overgewicht) blijft de glucose in het bloed vaak vrij hoog. Dit zorgt ervoor dat zij gemakkelijker dikker worden.

Ik denk daarom ook dat de hypothese (let op: dit is een hypothese en geen absolute waarheid!) opgesteld kan worden dat mensen met zwaar overgewicht baat hebben bij een hogere eiwitinname en een lagere koolhydrateninname in vergelijking met mensen met een gezond gewicht. Een hogere eiwitinname kan ervoor zorgen dat de insuline in het bloed lager wordt en het voor mensen met zwaar overgewicht gemakkelijker kan worden om af te vallen. Maar mensen in de gezonde BMI-range hoeven zich minder op een hoge eiwitinname te richten. Een voedingspatroon met bijvoorbeeld veel vezels is wel belangrijk”.

Ik heb regelmatig verhalen gehoord van mensen die voor hun gevoel weinig eten/drinken en veel bewegen en toch niet afvallen. De verklaringen die ik kan bedenken zijn dat sommige mensen hun energie inname onderschatten en/of  hun energiegebruik overschatten. Maar ik vraag mij af of deze verklaringen wel zo volledig zijn. 

Is het mogelijk dat mensen bij een energietekort niet afvallen? En wat zijn hiervoor de eventuele oorzaken?

“Normaal gesproken kun je met zoveel minder eten en meer bewegen schatten hoeveel gewicht iemand gaat verliezen. Er zijn wel individuele variaties door bijvoorbeeld een verschil in spiermassa. Spieren verbranden namelijk meer energie dan vetmassa.

Maar het kan zijn dat het lichaam in een spaarstand terecht komt. Het lichaam is er evolutionair namelijk op gebouwd om energie zo goed mogelijk vast te houden. De precieze redenen waarom het lichaam in een spaarstand terecht komt zijn moeilijk te identificeren. Wel zijn er een aantal mogelijke oorzaken, zoals een zeer laagcalorische voeding, die kan het rustmetabolisme wel met 20 procent verlagen. Vaak gaat al een verleden van te snel willen afvallen en weer aankomen (jojo’en) aan vooraf. Mensen die regelmatig aan het jojo’en zijn vergroten namelijk de kans op dat de vetcellen een andere structuur krijgen.

Zo kwam uit moleculair-genetisch onderzoek (vanuit de Universiteit van Maastricht) naar voren dat de vetcellen bij mensen die vaak hebben gejojo’d een andere structuur hebben. Er ontstaat een soort van vetcelgeheugen. Het komt erop neer dat bij veel mensen met een verleden van jojo’en de vetcellen als het ware sneller vollopen. Dit kan ervoor zorgen dat zij gemakkelijker vet opslaan en vasthouden bij een energietekort. De onderliggende mechanisme(n) is (zijn) nog niet helemaal opgehelderd.

Daarnaast zijn er genetische factoren die een rol kunnen spelen hoe vatbaar iemand hier voor is. Het is daarom van belang om niet te snel te willen afvallen en voldoende blijven bewegen om je stofwisseling op peil te houden”.

Er zijn verschillende onderzoekers die pleiten voor een nieuwe tak van onderzoek binnen de voedingswetenschappen, genaamd de nutri-gerontologie. Deze kijkt vooral naar de rol van voeding op veroudering. Op basis van onderzoeken wordt daarbij gesteld dat onder andere calorierestrictie en een gelimiteerde inname van voornamelijk dierlijke eiwitten en koolhydraten zorgen voor een langer gezond en een langer leven.

Wat vindt u hiervan als voedingswetenschapper? En wat is uw mening over nutri-gerontologie?

“Idealiter doe je een studie bij mensen, pas je de voeding van je deelnemers aan en ga je wachten totdat bij hen een ziekte ontstaat. Maar hiervoor gaat niemand betalen, want dat worden hele grote en langdurige onderzoeken. Meestal maken wij daarom gebruik van een proefdiermodel. Daarbij kun je kanttekeningen plaatsen in hoeverre de resultaten generaliseerbaar zijn naar mensen. Bij onderzoek naar mensen worden biomarkers als eindpunt gebruikt ten onderbouwing van voedingsaanbevelingen. Een biomarker (bv. insuline of bloeddruk) is een indicator die wat kan zeggen over de kans op of iemand ziek wordt, maar niet of iemand langer gaat leven. Op basis van een paar studies moet je dan een aanbeveling maken voor wat de mensen het beste zouden kunnen eten. Dat is dus behoorlijk ingewikkeld”.

Leidt calorierestrictie tot langer leven?

“Hier kan ik wel wat interessants over vertellen. Zo hebben wij samen met de Universiteit van Leiden een onderzoek afgesloten. Dit onderzoek is onderdeel van een veel groter onderzoek. Daarbij werden mensen op calorierestrictie gezet: 25 procent minder calorieën via voeding en bewegen: 12.5 procent via voeding en 12.5 procent via beweging. Nu was het wel lastig te monitoren of mensen daadwerkelijk 25 procent minder calorieën binnenkregen.

De resultaten zijn heel interessant. We zien inderdaad gunstige veranderingen in de stofwisseling en ook in die mate dat deze resultaten ook aansluiten met het andere onderzoek uitgevoerd door de Universiteit van Leiden. Alles bij elkaar duiden de resultaten erop dat een calorierestrictie samenhangt met lagere bloedglucosespiegels, en veranderingen in onderliggende cellulaire mechanismen die in proefdiermodellen samenhangen met langer leven. Maar ook hier zal nog meer onderzoek naar gedaan moeten worden alvorens hier generieke uitspraken over gedaan kunnen worden”.

Verouderen wij sneller door eiwitten of suikers? Sommige onderzoekers halen de theorie aan dat eiwit en suiker zorgen voor crosslinking: het proces waarbij suikers aan eiwitten gaan plakken. Dit zou er voor zorgen dat wij Alhzeimer, een hoge bloeddruk en hart- en vaatziektes krijgen.

“Suiker is op zich niet heel slecht. Maar zorg er vooral voor dat je niet te veel suiker drinkt. Van vloeibaar suikerrijke voeding wordt je sneller dik. Ik pleit daarom ook voor een gezonde samenstelling met minder “energy dense”, maar meer “nutrient dense”. Dit betekent per gram minder energie, maar vooral veel meer vezels, mineralen en andere gezonde voedingsstoffen.

Hoe crosslinking bij een niet-diabetespatiënt gebeurt, weten we nog niet. En of dat door de eiwitinname/suikerinname beïnvloed wordt weten wij ook nog niet. Wij hebben nog niet kunnen ontdekken dat bij gezonde mensen bij een hoge eiwitinname meer crosslinking plaatsvindt. Bij diabetespatiënten komt crosslinking wel voor. Dat heeft waarschijnlijk te maken met glucose in de bloedvaten. En glucose reageert met bepaalde aminozuren (onderdelen van eiwitten). Hierdoor raakt de vaatwand beschadigd. Dit kan ook in de hersenen gebeuren en Alzheimer veroorzaken. Maar bij niet-diabetespatiënten is dit effect nooit zo gevonden.

Daarnaast worden eiwitten vooral gebruikt om spieren op te bouwen. Dus wij hebben niet zoveel losse eiwitten of losse aminozuren rondzwemmen. Want ons lichaam gebruikt die gewoon. Het is een gevaarlijke benadering om wat voor een diabetespatiënt geldt te generaliseren naar de gehele bevolking.

Ook laten verschillende studies bij fragiele oudere mensen zien dat zij meer winst kunnen behalen door een verhoogde eiwitinname. Zo zagen wij bij een onderzoek in een ziekenhuis in Ede dat fragiele ouderen baat hadden bij milde krachttraining en een verhoogde eiwitinname. De spierkracht ging dan omhoog. Een half bakje kwark extra per dag was in veel gevallen al voldoende. Hierdoor hebben zij minder kans om te vallen, en een vergrote kans om langer zelfstandig te wonen”.

Verhoogt een hoger testosterongehalte de kans op kanker? 

Sommige onderzoekers stellen dat een verhoogde eiwitinname leidt tot meer groeihormonen en testosteron. Dit verhoogt de kans op kanker.

“Dit is te kort door de bocht. Het is gewoon te moeilijk om dit zo te stellen. En er is te grote variatie tussen mensen. Er zijn veel meer onderzoeken nodig om duidelijke uitspraken te doen. Wat wij wel weten over een verhoogd testosterongehalte bij mannen is dat dit zorgt voor een vergrote kans op prostaatkanker. Maar dat is één soort kanker”.

Hoe vergroot je de kans dat de burgers goed geïnformeerd worden?

“Twijfel je of informatie over voeding onjuist is, raadpleeg dan altijd de website van het Voedingscentrum. Ook kun je op de website van  de Gezondheidsraad de meest recente wetenschappelijke literatuur vinden over veel onderwerpen omtrent voeding. Deze kennis gebruikt het Voedingscentrum ook ter onderbouwing van de literatuur.

Einde: bedankt voor het interview!

Heb jij een vraag of opmerking over één van deze onderwerpen? Of ken jij iemand die wij moeten interviewen. Laat dan hieronder een reactie achter.