Health claims: de verleiding in de supermarkt

“Melk maakt sterk”, “dit product is goed voor hart- en bloedvaten”, “ondersteunt het immuunsysteem”, “een verantwoord tussendoortje”. Slechts een klein voorbeeld van claims aangegeven op verpakkingen van voedingsmiddelen en in reclames, die suggereren dat hun producten goed of gezond voor je zijn. Deze claims dienen ons te overtuigen tot aankoop van een product. In 2012 heeft de EU hier een eind aangemaakt door gezondheidsclaims die niet bewezen zijn te verbieden ^[1]. Ongegronde claims moesten dus van verpakkingen worden verwijderd. Veel fabrikanten hebben de verpakkingen inmiddels aangepast, maar blijven de grenzen van de regelgeving opzoeken. Gezonde keuzes maken bij het boodschappen doen blijft daardoor nog steeds lastig. In dit artikel ga ik verder in op voedings- en gezondheidsclaims. Ook geef ik tips die je voortaan zullen helpen in de supermarkt.

Claims

Elke boodschap of aanduiding, ongeacht de vorm, die de indruk wekt dat een product bepaalde eigenschappen heeft, noemen we een claim ^[2]. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen voedingsclaims en gezondheidsclaims. Een voedingsclaim is een claim die stelt, de indruk wekt of impliceert dat een levensmiddel bepaalde heilzame voedingseigenschappen heeft. Een gezondheidsclaim is een claim die de indruk wekt of impliceert dat er een verband bestaat tussen een levensmiddelencategorie, een levensmiddel of een bestanddeel daarvan en de gezondheid. Voedings- en gezondheidsclaims mogen niet onjuist, dubbelzinnig of misleidend zijn. Daarnaast mogen ze niet leiden tot twijfels omtrent de veiligheid van andere levensmiddelen, noch stimuleren tot een overmatige consumptie van het product. Ook mogen ze niet stellen dat je met behulp van een evenwichtige, gevarieerde voeding niet voldoende voedingsstoffen kan binnenkrijgen ^[2].

Met ingang van 14 december 2012 zijn Health Claims (gezondheidsclaims) voor levensmiddelen nadrukkelijk verboden, tenzij voor de betreffende claim een vergunning is afgegeven en is opgenomen in de lijst met toegestane gezondheidsclaims. In 2006 is een verbod nader geconcretiseerd middels de ‘Nutrition and health claims regulation’-verordening. Deze moet ervoor zorgen dat gezondheidsclaims waar, duidelijk en betrouwbaar zijn. Ze moeten de consument dus helpen bij het kiezen van gezonde voeding. Het gebruik van gezondheidsclaims zijn pas toegestaan na een wetenschappelijke beoordeling volgens de strengste normen ^[3]. Opvallend is dat tijdens de overgangsperiode in december 2012 4000 gezondheidsclaims zijn ingediend en slechts 200 zijn goedgekeurd! ^[4] Ondanks dit verbod zijn er naar mijn idee nog veel misleidende claims op verpakkingen te vinden. Fabrikanten doen er alles aan om hun product te verkopen – en willen dus de gezondheidsclaims behouden.

Voedingsclaims en de voorwaarden

Voordat claims zijn toegestaan op verpakkingen moet het product voldoen aan een bescheiden waslijst  ^[2]. Daarnaast moet worden voldaan aan onderstaande regels voordat een claim mag worden toegepast:

Energie

De claim ‘lage energetische waarde’ is alleen toegestaan als de energetische waarde van het product maximaal 40 kcal/100 gram of 20 kcal/100 ml is. Een andere claim met betrekking tot energie is ‘verlaagde energetische waarde’; deze mag worden gebruikt als de energetische waarde met 30% is verlaagd. Als een product maximaal 4 kcal/100 ml bevat, mag de fabrikant de claim ‘bevat geen energie’ op de verpakking zetten.

Vetten

Bevat een product maximaal 3 gram vet/100 gram vaste stof of 1,5 gram vet/100 ml, dan is de claim ‘vetarm’ toegestaan. Bij ‘vetvrij’ zou je verwachten dat een product totaal geen vetten bevat. Deze claim is echter toegestaan als het product maximaal 0,5 gram vet per 100 ml of 100 gram bevat. Naast de claims voor vet in het algemeen, bestaan er claims voor de verzadigde (slechte) vetten. ‘Arm aan verzadigde vetten’ is toegestaan als het product niet meer dan 1,5 gram/100 gram of 0,75 gram/100 ml bevat. Daarnaast mag het product maximaal 10% energie bevatten uit verzadigde vetzuren. ‘Vrij van verzadigde vetten’ is toegestaan als er maximaal 0,1 gram verzadigd vet/100 gram of per ml  in het product zitten.

Suiker

Vooral ‘suikervrij’ is een verraderlijke claim. Veel producten zijn namelijk suikervrij, maar bevatten wel koolhydraten. Dit is vooral voor mensen die letten op de koolhydraten in de voeding (bijvoorbeeld diabeten) belangrijk om in het achterhoofd te houden. De claim ‘suikerarm’ is toegestaan als het product maximaal 5 gram suiker/100 gram of 2,5 gram suiker/100 ml bevat. Bij ‘suikervrij’ is dit 0,5 gram. Daarnaast zie je op veel producten ‘zonder toegevoegde suikers’ staan. Deze claim is toegestaan als er inderdaad geen suikers zijn toegevoegd aan het product. Toch zie je vaak op de verpakking ‘dit product bevat van nature aanwezige suikers’, wat verplicht is als het product van nature suikers bevat uit bijvoorbeeld vruchtensap.

Eiwitten

Producten zijn een ‘bron van eiwitten’ als minimaal 12% van de energie verkregen wordt uit eiwitten. Bij ‘eiwitrijk’ is dit minimaal 20%. Eiwitten bevatten per gram 4 kcal ^[4].

Vezels

Bevat een product 3 gram vezels/100 gram of 1,5 g/100 kcal, dan is deze ‘een bron van vezels’. We spreken van ‘vezelrijk’ als een product 6 gram/100 gram of 3 gram/100 kcal vezels bevat. Een voorbeeld van een product dat een bron is van vezels, is Peijnenburg ontbijtkoek met 3 gram vezels/100 gram ^[5]. De dagelijkse behoefte aan vezels is +/- 32-45 gram per dag ^[4]. Reken zelf maar uit hoeveel je moet eten om voldoende vezels binnen te krijgen met dit product!

Light

Een product mag de claim ‘light’ op de verpakking zetten mits de energetische waarde van het product met minimaal 30% verlaagd is. Daarnaast moet vermeld worden op welke manier de energetische waarde verlaagd is. ‘Light’ kan behoorlijk verraderlijk zijn. Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld light chips. Deze bevatten minder energie omdat de vetten in het product vervangen zijn door suikers. Koolhydraten en suikers bevatten per gram 4 kcal en vetten 9 kcal. Je krijgt dus minder vetten en calorieën binnen, maar de inname aan suikers neemt toe. Daarnaast hebben mensen de neiging om meer te eten van light-producten, waardoor ze alsnog veel energie binnenkrijgen ^[2].

Gezondheidsclaims

Gezondheidsclaims stellen, zoals de naam al zegt, dat een voedingsmiddel goed is voor de gezondheid. Deze claims moeten goed onderbouwd zijn en mogen alleen gebruikt worden als ze goedgekeurd zijn door de EFSA. Claims die niet goed meetbaar zijn, zoals ‘geeft energie’ of ‘goed voor de gezondheid’, zijn niet goedgekeurd en dus niet toegestaan op verpakkingen. Daarnaast moet het effect wetenschappelijk bewezen zijn. Zo stond er vroeger op producten met probiotica dat het ‘goed is voor de weerstand’. Sinds de invoering van de verordening met betrekking tot gezondheidsclaims is deze claim niet meer toegestaan ^[4].

Gezondheidsclaims worden onderverdeeld in drie soorten:

• Generieke claims: algemene claims zoals “calcium is goed voor de kalkhuishouding” en “vitamine C ondersteunt de afweer van je lichaam”.
• Ziekterisicobeperkende claims. Deze claims zeggen iets over het verlagen van een risicofactor op een ziekte. Een voorbeeld hiervan is dat plantensterolen in bijvoorbeeld Becel Pro Activ het cholesterolgehalte verlagen.
• Kinderclaims: claims die gericht zijn op de ontwikkeling en gezondheid van kinderen. Een voorbeeld hiervan is “Calcium is nodig voor een normale groei en ontwikkeling van het beendergestel van kinderen” ^[6].

Het vinkje en gezonde-keuze-klavertje

In de supermarkten kom je het op steeds meer producten tegen: het ‘vinkje’. Maar wat betekent dit eigenlijk? Het vinkje komt voor in twee varianten, namelijk het vinkje met de groene cirkel en het vinkje met de blauwe cirkel. Producten die in aanmerking kunnen komen voor het groene vinkje zijn producten die voorkomen in de ‘Schijf van Vijf’. Dit groene vinkje vind je terug op een Schijf-van-Vijf’-product dat minder verzadigd vet, zout, suiker of meer vezels bevat dan andere vergelijkbare producten. Het vinkje met de blauwe cirkel komt voor op gezondere versies van producten die geen belangrijke rol in een gezond voedingspatroon spelen – en dus buiten de Schijf van Vijf vallen: de tussendoortjes. Ook hiervoor komt een product in aanmerking als deze minder calorieën, verzadigd vet, suiker of zout bevatten. Een snack met het vinkje bevat minder dan 110 calorieën per portie. Dit zijn dus niet per se gezonde keuzes, maar het is de ‘gezondere’ keuze in een productgroep ^[7]. De criteria die gelden voor het vinkje zijn afgesproken door een onafhankelijke commissie waar ook het Voedingscentrum in vertegenwoordigd is. Sinds maart 2011 zijn de criteria voor het logo en de criteria van het Voedingscentrum op elkaar afgestemd. Deze indelingscriteria zijn voor verschillende productgroepen opgesteld om aan te geven hoeveel er van voedingsstoffen in een product mag zitten om een vinkje te mogen voeren.

Helaas wordt er bij het vinkje en het gezonde-keuze-klavertje alleen gekeken naar calorieën, verzadigd vet, suiker en zout. Dit betekent dat bewerkte producten ook in aanmerking komen voor een vinkte, terwijl deze veel toegevoegde stoffen bevatten. Zo krijgt light sinaasappelsap met allemaal onnatuurlijke ingrediënten een vinkte, terwijl een pak puur sinaasappelsap deze niet krijgt omdat het meer calorieën en (fruit)suikers bevat. Het vinkje en klavertje helpen je daarentegen wel met het maken van een bewustere keuze om minder calorieën, verzadigd vet, suiker en zout binnen te krijgen – niet bij het maken van de keuze voor natuurlijke producten met minder toevoegingen. Ook al heb je vast ooit iets anders gehoord, het vinkje wordt níet gesubsidieerd door de overheid. Bedrijven moeten dus zelf alles dat komt kijken bij het voeren van het vinkje betalen. Alleen producten van fabrikanten die aangesloten zijn bij de stichting ‘Ik kies bewust; komen in aanmerking voor een vinkje.

Een product dat geen vinkje bevat hoeft dus niet per definitie een slechte keuze te zijn. 

Tips bij het boodschappen doen

• Ga niet blind uit van wat er vermeld staat op de verpakking van het product. Fabrikanten proberen je te verleiden met de verpakkingen. Als een product aangeeft ‘minder vet’ te bevatten, betekent dit vaak dat je meer suiker binnenkrijgt. Dat vermelden ze dan weer niet in grote letters! Bestudeer dus even het etiket.
• Kijk naar de portiegrootte. Producten kunnen per portie misschien weinig energie leveren, maar vaak is deze portiegrootte dan ook minimaal – in ieder geval een stuk kleiner dan wat jij als portie beschouwt!
• Om te weten waar je product voornamelijk uit bestaat, kan je kijken naar de ingrediëntenlijst. Deze staan aangegeven op volgorde van hoeveelheid. Het eerst vermelde ingrediënt komt het meest voor in het product.
• Let op bij ‘light’! Behalve het feit dat je hier waarschijnlijk meer van gaat eten, bevatten deze producten niet per definitie minder suikers.
• Ga voor vers! Aan bewerkte producten zijn vaak zout, suiker en andere additieven toegevoegd.
• Koeken zijn geen verantwoorde tussendoortjes! Dus óók niet die zogenaamde gezonde (fruit)biscuits en repen van bijvoorbeeld Liga en Sultana.
• Zie vruchtensappen als frisdrank en niet als een gezonde drank. Vaak bestaan deze uit een concentraat van vruchtensap en bevatten ze verder vooral toegevoegde suikers. Al is dit niet het geval, dan bevatten vruchtensappen vaak net zo veel suikers als een glas cola.